سکته‌های عصبی و نوروپاتی محیطی پا از جمله اختلالات مهم دستگاه عصبی هستند که می‌توانند زندگی فرد را به شکل چشمگیری تحت تأثیر قرار دهند. پاها نقش بسیار مهمی در حفظ تعادل، حرکت و ارتباط با محیط دارند و هرگونه اختلال عصبی در این ناحیه می‌تواند منجر به درد، بی‌حسی، ضعف عضلانی، مشکلات حرکتی و حتی ناتوانی‌های جدی شود. اهمیت شناخت این بیماری‌ها زمانی دوچندان می‌شود که بدانیم بسیاری از آن‌ها در مراحل اولیه قابل پیشگیری یا کنترل هستند، اما در صورت بی‌توجهی ممکن است پیامدهای دائمی برجای بگذارند.

شناخت کلی از سیستم عصبی و ارتباط آن با پا

دستگاه عصبی محیطی شبکه‌ای گسترده از اعصاب است که از مغز و نخاع منشأ گرفته و پیام‌های عصبی را به تمام عضلات و اندام‌ها منتقل می‌کند. اعصاب مربوط به پا از ناحیه کمری و خاجی نخاع سرچشمه می‌گیرند و سپس از طریق مسیرهای مرتبط، به عضلات پا، کف پا و انگشتان می‌رسند. هرگونه آسیب در این مسیر عصبی می‌تواند باعث بروز نوروپاتی محیطی شود.

سیستم عصبی پا وظایف مهمی دارد. انتقال پیام‌های حرکتی برای راه رفتن و حرکت انگشتان، دریافت احساسات لمسی، کنترل فشار کف پا، تشخیص گرما و سرما و تنظیم تعادل بدن همگی از طریق اعصاب محیطی انجام می‌شود. بنابراین وقتی این اعصاب آسیب می‌بینند، اختلالات متعددی بروز می‌کند که در برخی از موارد با سکته عصبی یا آسیب سیستم عصبی مرکزی نیز ارتباط پیدا می‌کند.

سکته عصبی و تأثیر آن بر پا

سکته عصبی یا سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز دچار اختلال یا توقف شود. اگر این اختلال در بخش‌هایی از مغز اتفاق بیفتد که مسئول کنترل حرکات پا هستند، ممکن است فرد دچار فلج یک‌طرفه یا کاهش توان حرکتی پا شود. حتی برخی از بیماران پس از سکته عصبی دچار ضعف شدید، تغییر در الگوی راه رفتن یا ناتوانی در احساس لمس در پا می‌شوند.

گاهی سکته مغزی فقط باعث اختلال حرکتی نمی‌شود بلکه احساس تعادل نیز مختل می‌گردد و این مسئله گام برداشتن را برای فرد دشوار می‌کند. در برخی بیماران اختلال در درک موقعیت پا نسبت به زمین به‌وجود می‌آید و احساس می‌کنند که نمی‌توانند پای خود را کنترل کنند. این حالت در علم پزشکی به «آتاکسی» شناخته می‌شود و یکی از پیامدهای شایع بعد از سکته عصبی است.

نوروپاتی محیطی پا و علت‌های رایج آن

نوروپاتی محیطی به آسیب اعصابی گفته می‌شود که خارج از مغز و نخاع قرار دارند. این آسیب می‌تواند به صورت تدریجی رخ دهد یا به طور ناگهانی ظاهر شود. علت‌های بروز این اختلال بسیار متنوع هستند و شامل بیماری‌های متابولیک، مشکلات گردش خون، کمبودهای ویتامینی، فشار بر اعصاب، مصرف برخی داروها و حتی عوامل ژنتیکی می‌شوند.

شایع‌ترین علت نوروپاتی محیطی پا در سراسر جهان دیابت است. افزایش طولانی‌مدت قند خون باعث آسیب تدریجی به دیواره اعصاب و مویرگ‌های تغذیه‌کننده آن‌ها می‌شود. در نتیجه فرد ممکن است در ابتدا احساس گزگز و بی‌حسی در انگشتان پا داشته باشد و در مراحل بعدی دچار کاهش احساس درد یا حتی زخم‌های مزمن در پا شود. این مسئله در صورت عدم درمان ممکن است منجر به قطع عضو گردد.

علائم نوروپاتی محیطی پا

بروز علائم نوروپاتی محیطی بسته به نوع و شدت آسیب عصبی متفاوت است. برخی بیماران در ابتدا احساس سنگینی یا بی‌حسی در پا می‌کنند، در حالی که گروهی دیگر با دردهای شدید سوزشی مواجه می‌شوند. تغییرات دمایی پاها، احساس مورمور، کاهش قدرت عضلات پا، اختلال در راه رفتن، گرفتگی عضلانی و حتی احساس سوزن‌سوزن شدن در شب از نشانه‌های شایع این اختلال هستند.

بیمار ممکن است در هنگام پوشیدن کفش‌های معمولی احساس ناراحتی کند یا متوجه شود که توانایی حس تماس کف پا با زمین کاهش یافته است. در برخی از موارد وقتی چشم‌ها بسته می‌شوند، فرد تعادل خود را سریع‌تر از دست می‌دهد و احساس می‌کند پاها آن‌طور که باید واکنش نشان نمی‌دهند. اگر بیماری پیشرفت کند، ممکن است پا حالت افتاده پیدا کند و فرد نتواند پاشنه را به درستی از زمین بلند کند.

ارتباط دیابت و نوروپاتی پا

دیابت از مهم‌ترین عوامل ایجادکننده نوروپاتی محیطی است. افزایش مزمن قند خون باعث تخریب تدریجی ساختار عصبی و کاهش قدرت خونرسانی به اعصاب می‌شود. این اختلال ابتدا به اعصاب حسی حمله می‌کند و سپس سراغ اعصاب حرکتی می‌آید. بسیاری از بیماران دیابتی می‌گویند که ابتدا احساس سوزن‌سوزن در انگشتان را تجربه کرده‌اند و سپس توانایی راه رفتنشان کاهش یافته است.

پیشگیری از نوروپاتی دیابتی تنها با کنترل دقیق قند خون ممکن است. مصرف دارو طبق نظر پزشک، پرهیز از مصرف شیرینی‌ها و انجام ورزش منظم نقش مهمی در حفظ سلامت اعصاب پا دارد. بررسی دوره‌ای پاها با کمک پزشک و استفاده از کفش مناسب از اقدامات ضروری برای این بیماران محسوب می‌شود.

سایر عوامل خطر برای بروز نوروپاتی

اختلالات تیروئید، بیماری‌های خودایمنی، مصرف طولانی‌مدت الکل، کمبود ویتامین ب، برخی داروهای شیمی‌درمانی، فشارهای مزمن بر عصب سیاتیک، آسیب‌های فیزیکی، ضربه‌های شدید به کمر و حتی اضطراب و استرس طولانی‌مدت می‌توانند بر سلامت اعصاب پا تأثیرگذار باشند. همچنین اختلالات گردش خون در پا مثل تصلب شرایین می‌تواند باعث کاهش خونرسانی به اعصاب و تخریب آن‌ها شود.

بیماری‌های ارثی نیز گاهی باعث نوروپاتی می‌شوند. در این موارد، علائم ممکن است از دوران کودکی آغاز شوند یا در میانسالی ظاهر گردند. شناخت این عوامل به بیمار کمک می‌کند تا آسیب را در مراحل اولیه مهار کند.

روش‌های تشخیصی

تشخیص دقیق این بیماری‌ها نیازمند بررسی‌های بالینی و پاراکلینیکی است. پزشک معمولاً معاینه عصبی دقیق انجام می‌دهد تا میزان قدرت عضلات، رفلکس‌ها، حس لامسه و تعادل بیمار را بررسی کند. سپس ممکن است تست الکترومایوگرافی و بررسی هدایت عصبی تجویز شود که میزان سرعت و کیفیت عملکرد اعصاب را نشان می‌دهد.

تصویربرداری از مغز یا نخاع برای رد احتمال سکته عصبی یا سایر آسیب‌های جدی انجام می‌شود. آزمایش خون نیز برای ارزیابی قند، چربی، ویتامین‌ها و عملکرد تیروئید ضروری است. در موارد خاص ممکن است نمونه‌برداری از عصب انجام شود که به آن «بیوپسی عصبی» گفته می‌شود.

درمان نوروپاتی و سکته‌های عصبی پا

درمان وابسته به علت اصلی بیماری است. اگر عامل زمینه‌ای مثل دیابت وجود داشته باشد، باید ابتدا کنترل شود. داروهای ضد درد عصبی، مکمل‌های ویتامین ب، داروهای ضدالتهاب و در برخی موارد فیزیوتراپی تجویز می‌شوند. در بیمارانی که سکته عصبی داشته‌اند، توان‌بخشی و تمرینات حرکتی نقش بسیار مهمی در بازیابی توان عضلات پا دارد.

فیزیوتراپی می‌تواند در بهبود راه رفتن و تقویت عضلات تأثیر چشمگیری داشته باشد. تمرینات تعادلی، راه رفتن روی سطوح مختلف، کشش عضلات پشت ساق و تمرینات پایداری لگن از مهم‌ترین روش‌های درمانی هستند. برخی بیماران از تحریک الکتریکی اعصاب نیز سود می‌برند، اما باید این روش حتماً تحت نظر پزشک متخصص انجام شود.

اهمیت کفش مناسب و نگهداری از پا

انتخاب کفش نامناسب به‌ویژه در بیماران دیابتی یا افرادی که دچار نوروپاتی هستند می‌تواند عواقب جدی به‌دنبال داشته باشد. پا باید فضای کافی برای تنفس داشته باشد و فشار غیریکنواخت بر آن وارد نشود. جوراب با الیاف طبیعی و بدون درز توصیه می‌شود. بررسی روزانه کف پا با استفاده از آینه می‌تواند از بروز زخم‌های پنهان جلوگیری کند.

مرطوب نگه‌داشتن پوست پا، اجتناب از قرار گرفتن طولانی‌مدت در سرمای شدید یا گرمای زیاد و ماساژ آرام کف پا با روغن‌های گیاهی مانند روغن زیتون می‌تواند به بهبود گردش خون کمک کند.

رویکردهای نوین درمانی

در سال‌های اخیر روش‌های جدیدی برای درمان نوروپاتی محیطی معرفی شده‌اند. تحریک مغناطیسی مغز، سلول درمانی، استفاده از کانال‌های یونی عصبی به عنوان هدف درمانی و حتی ژن درمانی در برخی مطالعات مورد بررسی قرار گرفته‌اند. هدف این روش‌ها ترمیم ساختار عصبی، افزایش سرعت هدایت عصبی و بهبود عملکرد سلول‌های عصبی است.

البته هنوز بسیاری از این روش‌ها در مرحله پژوهشی هستند و نمی‌توان آن‌ها را جایگزین درمان‌های مرسوم کرد، اما آینده درمان‌های عصبی بسیار امیدوارکننده به‌نظر می‌رسد.

نقش سبک زندگی در پیشگیری

پرهیز از مصرف الکل، ترک سیگار، کنترل وزن، فعالیت بدنی منظم، مصرف غذاهای سرشار از ویتامین ب، نوشیدن آب کافی، خواب منظم و مدیریت استرس می‌توانند احتمال بروز نوروپاتی را کاهش دهند. ورزش‌هایی مثل پیاده‌روی ملایم، حرکات کششی روزانه ساق پا و تمرینات ثبات عضلات مرکزی بدن نقش مهمی در حفظ سلامت اعصاب دارند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد

احساس گزگز مداوم، ضعف ناگهانی در پا، درد شدید بدون دلیل مشخص، بی‌حسی طولانی‌مدت، اختلال در تعادل، کاهش حس لمس، سرد شدن مداوم پا و ایجاد زخم‌هایی که دیر خوب می‌شوند از علائمی هستند که نباید نادیده گرفته شوند. مراجعه سریع به پزشک می‌تواند روند درمان را بسیار کوتاه‌تر کرده و از تخریب شدید اعصاب جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

آسیب‌های عصبی پا اعم از سکته عصبی یا نوروپاتی محیطی باید جدی گرفته شوند، زیرا در صورت بی‌توجهی قادرند کیفیت زندگی فرد را به شدت کاهش دهند. تشخیص زودهنگام و درمان سریع می‌تواند مانع از پیشرفت بیماری شود. مراقبت از پا، انتخاب کفش مناسب، ورزش منظم، کنترل قند خون و توجه به سبک زندگی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه هستند. آگاهی، آموزش و مراجعه به پزشک در مراحل اولیه بهترین سرمایه‌گذاری برای سلامت پاها و حفظ عملکرد دستگاه عصبی محسوب می‌شود.