بدن انسان از دستگاه‌ها و اندام‌های مختلفی تشکیل شده است که با هماهنگی هم شرایط لازم برای رشد و بقا را فراهم می‌کنند. آشنایی با شکل ظاهری و محل دقیق اندام‌ها به درک بهتر عملکرد و بیماری‌های آن‌ها کمک می‌کند. آناتومی بخشی از علم زیست‌شناسی است که مورفولوژی خارجی و داخلی اندام‌ها را بررسی می‌کند. برای بررسی راحت‌تر، آناتومی بدن انسان را به سر و گردن، تنه، اندام‌های تحتانی و اندام‌های فوقانی تقسیم می‌کنیم. سر از استخوان جمجمه، مغز و اندام‌های حسی تشکیل شده است. گردن، سر را به تنه وصل می‌کند. این بخش از استخوان‌های مهره، غده تیروئید، حنجره و غدد پاراتیروئید تشکیل شده است. اندام‌های تحتانی و فوقانی از استخوان‌ها، مفاصل و ماهیچه‌های اسکلتی تشکیل شده‌اند که در حرکت انسان نقش دارند. تنه به قفسه سینه و حفره شکمی تقسیم می‌شود. دنده‌ها و مهره‌های سینه‌ای، اسکلت استخوانی قفسه سینه را می‌سازند که از قلب و ریه محافظت می‌کنند. حفره شکمی بخشی است که بیشتر اندام‌های داخلی بدن را در خود جای داده است. کلیه یکی از اندام‌های حفره شکمی است. آناتومی کلیه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که به تشکیل ادرار کمک می‌کنند.

کلیه‌ها اندام‌هایی کوچک در دو طرف ستون مهره‌ها و پشت روده‌ها است که به دلیل رگ‌های خونی فروان، رنگ قهوه‌ای دارند. روی هر کلیه یک غده فوق کلیه وجود دارد که با ترشح هورمون‌ها به تنظیم فعالیت‌های بدن کمک می‌کند. یک سرخرگ به هر کلیه وارد و یک سیاهرگ از هر کلیه خارج می‌شود. بخش‌های داخلی کلیه از لوله‌های نفرون تشکیل شده است. نفرون‌ها محل تشکیل ادرار هستند. در این مطلب از مجله فرادرس آناتومی کلیه را توضیح می‌دهیم.

آناتومی کلیه چیست؟

کلیه‌ها دو اندام لوبیایی‌شکل قهوه‌ای و نزدیک دیواره پشتی حفره شکمی هستند. وظیفه اصلی این اندام تصفیه خون و دفع مواد زائد همراه ادرار است. هر کلیه از یک انحنای کوچک و یک انحنای بزرگ تشکیل شده است. انحنای بزرگ لبه جانبی (خارجی) و انحنای کوچک لبه میانی (داخلی) کلیه را مشخص می‌کند. فرورفتگی انحنای میانی هیلوم نام دارد که محل ورود سرخرگ‌ها و خروج سیاهرگ‌ها و میزنای از کلیه است. لایه‌ای از بافت چربی و بافت پیوندی از هر کلیه محافظت می‌کند. کپسول کلیه لایه‌ای از بافت پیوندی متراکم است که روی این اندام را می‌پوشاند. لایه‌ای از بافت چربی روی کپسول قرار می‌گیرد. فاسیای کلیه بافت پیوندی دیگری است که کلیه و غده فوق کلیه را از بافت‌های دیگر حفره شکمی جدا می‌کند و روی فاسیا لایه دیگری از بافت چربی قرار می‌گیرد.

کلیه انسان کجاست؟

کلیه‌ها خارج از بافت پیوندی صفاق، دو طرف ستون مهره‌ها و هم‌سطح مهره‌های T12 تا L3 قرار دارند. بالای هر کلیه یک غده فوق کلیه در غلاف پیوندی متفاوت قرار دارد. این غدد با ترشح هورمون‌های استروئیدی فعالیت دستگاه‌های بدن را کنترل می‌کنند. اطراف هر کلیه اندام‌های داخلی متفاوتی وجود دارد. اندام‌های اطراف کلیه راست و چپ در جدول زیر آمده است.

آناتومی داخلی کلیه

آناتومی داخلی کلیه از بخش خارجی قشر و بخش داخلی مدولا تشکیل شده است. بخش‌هایی از قشر کلیه به نام ستون‌های کلیه، وارد لایه مدولا می‌شوند و این بخش را به ساختارهای مثلثی به نام هرم کلیه تقسیم می‌کند. هر کلیه از ۶ تا ۸ هرم تشکیل شده است.

قاعده این هرم‌ها سمت قشر و راس آن‌ها یا پاپیلای کلیه سمت هیلوم قرار دارد. به هر هرم و قشر بالای آن لوب گفته می‌شود. هر لوب از واحدهای کوچک‌تری به نام لوبول تشکیل می‌شود. لوبول از نفرون‌هایی تشکیل شده که ادرار را به یک لوله جمع‌کننده تخلیه می‌کنند. بخش مرکزی مدولا از حفره‌هایی به نام کالیس بزرگ و کوچک تشکیل شده است. کالیس‌های کوچک اطراف پاپیلای کلیه قرار دارند و ادرار تشکیل شده در نفرون‌ها را دریافت می‌کنند. ادرار از کالیس‌های کوچک به کالیس بزرگ و از کالیس بزرگ به لگنچه کلیه در هلیوم تخلیه می‌شود. لگنچه کلیه حفره شبیه قیف است که ادرار را به میزنای تخلیه می‌کند.

آناتومی نفرون

نفرون واحد عملکردی کلیه است که بخشی از آن در قشر و بخشی از آن در هرم‌های مدولا قرار دارد. هر نفرون از یک کپسول و بخش‌های لوله‌ای تشکیل شده است. کپسول کلیه اولین قسمت هر نفرون است که از کپسول بومن و گلومرول تشکیل می‌شود. گلومرول شبکه‌ای از سرخرگ‌ها و مویرگ‌های منفذدار است. سرخرگی که وارد کپسول بومن می‌شود، سرخرگ آوران و سرخرگی که از کپسول بومن خارج می‌شود، سرخرگ وابران نام دارد. دور بافت اندوتلیوم مویرگ‌های گلومرول لایه نازکی از غشای پایه و سلول‌های پودوسیت قرار دارند. زائده سیتوپلاسمی این پودوسیت‌ها به هم متصل می‌شود و سدی ایجاد می‌کند که از ورود سلول‌های خونی، پروتئین‌ها و مولکول‌های با بار منفی به کپسول بومن جلوگیری می‌کند.

لوله پیچ‌خورده نزدیک اولین بخش لوله نفرون و به کپسول بومن متصل است. دیواره این بخش نفرون از یک لایه سلول‌های مکعبی تشکیل شده است که در سطح لومنی آن‌ها تعداد زیادی میکروویلی وجود دارد. میکروویلی‌ها سطح غشای سلول‌های دیواره نفرون برای جذب و ترشح مواد به لوله نفرون را افزایش می‌دهند. لوپ هنله بخشی است که در امتداد لوله پیچ‌خورده نزدیک قرار دارد. این لوله به سمت راس هرم مدولا حرکت می‌کند و پس از یک قوس سمت قشر کلیه برمی‌گردد. دیواره بخش ضخیم لوله بالارونده و پایین‌رونده هنله از بافت پوششی شبیه لوله پیچ‌خورده نزدیک، اما دیواره بخش نازک لوله پایین‌رونده و بالارونده از بافت پوششی سنگفرشی ساده تشکیل شده است.

لوله پیچ‌خورده دور در امتداد لوله هنله قرار دارد و کوتاه‌تر از لوله پیچ‌خورده نزدیک است. دیواره این بخش نفرون از بافت پوششی مکعبی ساده تشکیل شده و میکروویلی‌های بافت این بخش از نفرون از میکروویلی‌های لوله پیچ‌خورده نزدیک کمتر است. لوله جمع‌کننده در انتهای نفرون قرار دارد. هر لوله جمع‌کننده ادرار را از چند نفرون دریافت و به کالیس فرعی تخلیه می‌کند. دیواره این لوله از یک لایه بافت پوششی مکعبی تشکیل شده است.

آناتومی عروق کلیه

کلیه اندامی با رگ‌های فراوان است که در حالت استراحت حدود ۲۵٪ خون خروجی از قلب در هر ضربان را دریافت می‌کند. دو سرخرگ کلیوی از آئورت شکمی منشعب و از هیلوم وارد کلیه‌ها می‌شوند. آئورت شکمی سمت راست محور میانی بدن قرار دارد. به همین دلیل سرخرگ کلیوی راست از سرخرگ کلیوی چپ بلندتر است. سرخرگ‌های کلیه در هیلوم به دو شاخه جلویی و پشتی تقسیم می‌شوند. سرخرگ جلویی بخش بیشتری از خون را دریافت می‌کند. این سرخرگ‌ها به شاخه‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شوند و هر شاخه به بخش کوچکی از بافت کلیه خون‌رسانی می‌کند. سرخرگ‌های بین لوبی یکی از انشعاباتی هستند که دو طرف هرم کلیه قرار دارند. از انشعاب این رگ‌ها، قوس سرخرگی ایجاد می‌شود.

سرخرگ‌های بین لوبول، شاخه‌های قوس سرخرگی هستند که با زاویه قائمه از این سرخرگ شروع و وارد قشر می‌شوند. از انشعاب این رگ‌ها، سرخرگ آوران و از سرخرگ آوران شبکه مویرگی گلومرول تشکیل می‌شود. سرخرگ وابران در امتداد شبکه مویرگی گلومرول و خارج از کپسول بومن قرار دارد. انشعابات این سرخرگ رگ‌های اطراف لوله‌های پیچ‌خورده و لوله هنله را تشکیل می‌دهد. این مویرگ‌ها علاوه بر تغدیه سلول‌های لوله نفرون به فرایند ترشح وجذب مواد از خون و تشکیل ادرار کمک می‌کنند. از هر کلیه یک سیاهرگ از جلوی سرخرگ کلیوی در هیلوم خارج می‌شود و خون را به بزرگ‌سیاهرگ پایینی تخلیه می‌کند. طول سیاهرگ راست از سیاهرگ چپ کوتاه‌تر است. لنف هر کلیه به گره‌های لنفاوی کمری تخلیه می‌شود. این گره‌ها در محل انشعاب سرخرگ کلیه از آئورت شکمی قرار دارند.

اعصاب کلیه

شبکه عصبی کلیه از شاخه‌های اعصاب سمپاتیک بخش‌های پایینی نخاع و رشته‌های پاراسمپاتیک عصب واگ منشعب می‌شود. رشته‌های سمپاتیک احشایی قطر رگ‌ها را تنظیم می‌کنند. رشته‌های حسی این اعصاب از مهره‌های T10 و T11 وارد نخاع می‌شوند که پیش‌تر در رابطه با «نخاع» در مجله فرادرس توضیح دادیم. به همین دلیل درد پهلو ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌های کلیوی باشد.

ارتباط آناتومی کلیه و مثانه

کلیه و مثانه دو بخش اصلی دستگاه ادراری بدن هستند. وظیفه کلیه تشکیل و وظیفه مثانه دفع ادرار است. این دو بخش به‌وسیله لوله‌هایی به نام میزنای با هم در ارتباط هستند. هر میزنای لوله‌ای از بافت ماهیچه‌ای و اپیتلیوم متغیر است.

این لوله‌ها در امتداد لگنچه‌های کلیه و پشت پرده صفاق قرار دارند. این لوله با عبور از مفصل بین استخوان‌های ساکروم و ایلیوم وارد لگن می‌شوند و هم‌سطح خارهای استخوان نشیمنگاهی وارد مثانه می‌شوند. در محل ورود این لوله‌ها دریچه‌ای وجود دارد که از بازگشت ادرار به میزنای جلوگیری می‌کند.

مثانه یکی از اندام‌های ناحیه لگن است که وظیفه ذخیره موقت ادرار را بر عهده دارد. شکل این اندام با مقدار ادرار تغییر می‌کند. مثانه پر بیضی و مثانه خالی کیسه‌ای تخت است. بخش خارجی این اندام به راس، تنه، فوندوس و گردن تقسیم می‌شود. راس بالاترین بخش مثانه است که زیر مفصل استخوان‌های چپ و راست شرمگاهی قرار دارد و به‌وسیله رباط‌ها به ناف متصل است. تنه بخش اصلی مثانه است که بین راس و فوندوس قرار دارد. فوندوس ناحیه مثلثی دیواره پشتی مثانه است که راس آن به سمت ستون مهره‌ها است. میزنای‌ها از این بخش وارد مثانه می‌شوند. گردن بخش انتهایی مثانه و با میزراه در ارتباط است.

دیواره مثانه از ماهیچه‌های دتروسور و بافت پوششی متغیر تشکیل شده است. دتروسور ماهیچه صافی است که آرایش فیبرهای ماهیچه‌ای آن در جهات مختلف، به حفظ یکپارچگی دیواره مثانه در زمان انقباض کمک می‌کند. رشته‌های اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک این ماهیچه‌ها را کنترل می‌کنند. بافت پوششی دیواره مثانه از یک لایه سلول‌های سطحی با اتصالات محکم فراوان و لایه‌ای از گلیکوپروتئین است که از نفوذ ادرار به بافت‌های زیری جلوگیری می‌کندو زیر این لایه دو تا سه لایه سلول‌های چندوجهی و زیر سلول‌های چندوجهی دو تا سه لایه سلول‌های مکعبی کوچک قرار دارد. لایه از غشای پایه بافت پوششی مثانه را از ماهیچه‌های دتروسوز جدا می‌کند. ماهیچه‌های دتروسوز بالایی مثانه با بافت پیوندی که در جدا شده از صفاق و بخش‌های پایینی آن با بافت پیوندی سست پوشده شده است.

میزراه، مجرایی است که ادرار را از مثانه خارج می‌کند. آناتومی میزراه در مردان و زنان متفاوت است. در مردان اسفنکتری از بافت ماهیچه صاف بین گردن مثانه و ابتدای میزراه وجود دارد که به‌وسیله دستگاه عصبی خودمختار کنترل می‌شود. در زنان بافت ماهیچه‌ای وجود ندارد و شکل دیواره گردن و ابتدای میزراه تغییر کرده و انتقال ادرار را کنترل می‌کند. در انتهای میزراه مردان و زنان اسفنکتری از بافت ماهیچه اسکلتی وجود دارد که به‌وسیله سیستم عصبی ارادی کنترل می‌شود.

سوالات متداول

در این بخش از مطلب مجله فرادرس به تعدادی از سوالات متداول پیرامون آناتومی کلیه پاسخ می‌دهیم.

پارانشیم کلیه چیست؟

پارانشیم کلیه بافت عملکردی این اندام، و شامل قشر و مدولا است.

سنگ در کدام بخش کلیه تشکیل می شود؟

سنگ کلیه از رسوب نمک‌ها و ترکیبات معدنی در کالیس یا لگنچه کلیه تشکیل می‌شود. کلسیم، اوریک‌اسید و سیستین نمک‌هایی هستند که افزایش ان‌ها در ادرار منجر به ایجاد سنگ می‌شود. حرکت این بلورها ممکن است با آسیب دیواره کلیه، میزنای یا مثانه و خونریزی همراه شود.