بسیاری از ما وقتی به قله کوه یا مناطق مرتفع سفر می‌کنیم، احساس سنگینی در نفس کشیدن را تجربه کرده‌ایم. این مشکل که به آن هیپوکسی Hypoxia یا کمبود اکسیژن گفته می‌شود، نتیجه تغییرات فشار هوا و میزان اکسیژن در ارتفاعات بالاست. بدن انسان به‌طور طبیعی برای زندگی در سطح دریا یا ارتفاعات کم سازگار شده است، اما وقتی به ارتفاعات بالاتر از ۲۵۰۰ متر می‌رویم، فشار هوا کاهش پیدا می‌کند و اکسیژن کمتری به ریه‌ها می‌رسد.

در این مقاله، به بررسی دلایل این مشکل، اثرات آن بر بدن، درمان‌ها و راهکارهای پیشگیری می‌پردازیم. همچنین توضیح می‌دهیم چه افرادی نباید به ارتفاعات بروند و کوهنوردی کنند و چگونه زندگی در ارتفاع بالا می‌تواند بدن را تحت تأثیر قرار دهد.

علت مشکلات تنفسی در ارتفاعات – اکسیژن کم و فشار هوا

۱. کاهش فشار هوا:
در ارتفاعات بالا، فشار هوا به‌شدت کاهش می‌یابد. این به معنای آن است که اکسیژن کمتری در هر نفس وجود دارد. برای مثال، در قله اورست که ارتفاع آن ۸۸۴۸ متر است، میزان اکسیژن فقط یک‌سوم سطح دریاست.

۲. کمبود اکسیژن خون:
با کاهش اکسیژن محیط، اکسیژن کمتری به داخل خون جذب می‌شود. این وضعیت باعث می‌شود سلول‌های بدن انرژی کافی دریافت نکنند و فرد دچار علائمی مثل تنگی نفس، سردرد، سرگیجه و خستگی شود.

۳. پاسخ بدن به هیپوکسی:
بدن به‌طور طبیعی تلاش می‌کند با افزایش سرعت تنفس و ضربان قلب این کمبود را جبران کند. اما اگر فرد به‌سرعت به ارتفاع بالا برود، بدن فرصت کافی برای تطبیق ندارد و علائم بیماری ارتفاع (Acute Mountain Sickness – AMS) ظاهر می‌شود.

اثرات فیزیولوژیک زندگی در ارتفاع بالا – سازگاری یا استرس؟

۱. افزایش تعداد گلبول‌های قرمز:
یکی از پاسخ‌های بدن به کمبود اکسیژن، تولید بیشتر گلبول‌های قرمز است تا اکسیژن بیشتری در خون حمل شود. این فرایند چند روز طول می‌کشد و به آن هماتوکریت Hematocrit می‌گویند.

۲. تغییر در تنفس و ضربان قلب:
تنفس سریع‌تر و ضربان قلب بالاتر باعث می‌شود اکسیژن بیشتری جذب شود، اما این وضعیت فشار بیشتری به قلب و ریه‌ها وارد می‌کند.

۳. مشکلات خواب:
در ارتفاعات بالا، بسیاری از افراد دچار مشکلات خواب می‌شوند، زیرا بدن در تلاش برای تنظیم تنفس است و این باعث بیداری‌های مکرر می‌شود.

۴. تورم مغزی یا ریوی:
در موارد شدید، کمبود اکسیژن می‌تواند به ادم مغزی High Altitude Cerebral Edema – HACE یا ادم ریوی High Altitude Pulmonary Edema – HAPE منجر شود. این شرایط اضطراری پزشکی نیاز به درمان فوری دارند.

چه افرادی نباید به ارتفاعات بالا بروند؟

۱. افراد مبتلا به بیماری قلبی یا ریوی:
کسانی که بیماری‌های قلبی مثل نارسایی قلبی یا بیماری‌های ریوی مثل آسم یا بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) دارند، در ارتفاعات بالا بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند.

۲. زنان باردار:
به‌دلیل افزایش نیاز به اکسیژن در دوران بارداری، زنان باردار ممکن است با خطر بیشتری مواجه شوند.

۳. سالمندان و کودکان خردسال:
این گروه‌ها به‌دلیل سیستم‌های قلبی-تنفسی حساس‌تر، ممکن است توانایی کمتری برای سازگاری با شرایط ارتفاع داشته باشند.

۴. افرادی با سابقه بیماری ارتفاع:
کسانی که قبلاً علائم شدیدی مثل ادم مغزی یا ریوی را تجربه کرده‌اند، باید احتیاط بیشتری کنند.

درمان و پیشگیری از مشکلات تنفسی در ارتفاعات

۱. تطبیق تدریجی با ارتفاع (Acclimatization):
بهترین راه پیشگیری، صعود تدریجی است. اگر روزانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ متر به ارتفاع اضافه شود و هر چند روز یک بار استراحت در ارتفاع ثابت صورت گیرد، بدن فرصت کافی برای سازگاری پیدا می‌کند.

۲. هیدراتاسیون کافی:
نوشیدن آب زیاد به بدن کمک می‌کند اکسیژن بیشتری جذب کند و خون‌رسانی بهتری داشته باشد.

۳. داروهای کمکی:

• دیاموکس Diamox (Acetazolamide): این دارو به تنظیم تنفس کمک می‌کند و علائم بیماری ارتفاع را کاهش می‌دهد.
• دگزامتازون Dexamethasone: برای درمان موارد شدیدتر مثل تورم مغزی یا ریوی استفاده می‌شود.

۴. اکسیژن مکمل:
در صورت بروز علائم شدید، استفاده از ماسک اکسیژن یا بازگشت سریع به ارتفاعات پایین‌تر ضروری است.

تاریخچه تحقیقات درباره بیماری ارتفاع

مطالعات مربوط به بیماری‌های ارتفاع به قرن نوزدهم بازمی‌گردد. کوهنوردان و دانشمندان با صعود به قله‌ها و بررسی اثرات ارتفاع بر بدن، به شناسایی سازوکارهای هیپوکسی پرداختند.

در قرن بیستم، ارتش‌ها نیز به این موضوع توجه کردند و آزمایش‌های متعددی برای بهبود عملکرد سربازان در ارتفاع انجام دادند. تحقیقات مدرن با استفاده از شبیه‌سازهای ارتفاع و ابزارهای پیشرفته، جزئیات بیشتری درباره واکنش بدن به کمبود اکسیژن آشکار کرده است.

زندگی در ارتفاعات – مزایا و چالش‌ها

زندگی دائمی در ارتفاعات بالا، مثل روستاهای هیمالیا یا آند در آمریکای جنوبی، باعث سازگاری طولانی‌مدت بدن می‌شود. افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، گلبول‌های قرمز بیشتری دارند و ریه‌هایشان بزرگ‌تر است.

اما زندگی در ارتفاعات می‌تواند چالش‌هایی مانند فشار خون بالا، کمبود وزن نوزادان و افزایش خطر بیماری قلبی داشته باشد. این مسئله نشان می‌دهد که تطبیق طولانی‌مدت هم هزینه‌های خاص خود را دارد.

مشکلات تنفسی در ارتفاعات بالا، نتیجه مستقیم کمبود اکسیژن و فشار هواست. با آگاهی از علائم، انجام اقدامات پیشگیرانه و استفاده از درمان‌های مناسب، می‌توان این چالش‌ها را مدیریت کرد.

اگر قصد کوهنوردی یا سفر به مناطق مرتفع دارید، تطبیق تدریجی و توجه به سلامت خود را جدی بگیرید. در عین حال، با مطالعه بیشتر درباره اثرات ارتفاع بر بدن، درک بهتری از سازگاری و محدودیت‌های فیزیولوژیکی پیدا کنید.

  این نوشته‌ها را هم بخوانید ​