کلیه‌ها به‌عنوان اندام‌های اصلی تنظیم محیط داخلی بدن، نقشی حیاتی در حفظ تعادل الکترولیت‌ها، تنظیم فشار خون، و دفع مواد زائد دارند. تأثیر داروها و سموم بر عملکرد کلیه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های پزشکی است، چرا که این اندام‌ها مستقیماً در دفع داروها و متابولیت‌های سمی نقش دارند.

کلیه و عملکرد آن

کلیه‌ها شامل میلیون‌ها واحد کوچک به نام نفرون هستند که وظیفه تصفیه خون و تولید ادرار را بر عهده دارند. این اندام‌ها از سه بخش اصلی تشکیل شده‌اند:

فیلتر گلومرولی: وظیفه تصفیه پلاسما را دارد.

لوله‌های کلیوی: بازجذب و دفع مواد را تنظیم می‌کند.

بافتی از رگ‌های خونی: که تغذیه و دفع خون از کلیه را بر عهده دارد.

کلیه به دلیل جریان خون بالایی که از آن عبور می‌کند، به شدت در معرض تماس با داروها و سموم قرار دارد.

تأثیر داروها بر کلیه

بسیاری از داروها می‌توانند باعث ایجاد اختلال در عملکرد کلیه شوند. این داروها از طریق مکانیسم‌های مختلفی، از جمله تغییر در جریان خون کلیوی، التهاب گلومرولی یا آسیب مستقیم به سلول‌های نفرون، باعث بروز آسیب می‌شوند.

 داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs)

داروهایی مانند ایبوپروفن و ناپروکسن با کاهش تولید پروستاگلاندین‌ها می‌توانند باعث کاهش جریان خون کلیوی شوند. این کاهش می‌تواند منجر به آسیب ایسکمیک و نارسایی کلیوی شود، به‌ویژه در بیماران با سابقه بیماری‌های قلبی یا کلیوی.

 آنتی‌بیوتیک‌ها

برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها مانند آمینوگلیکوزیدها (جنتامایسین، آمیکاسین) و وانکومایسین می‌توانند به لوله‌های کلیوی آسیب برسانند. این داروها با تجمع در نفرون‌ها باعث بروز نکروز توبولی حاد (Acute Tubular Necrosis) می‌شوند.

داروهای ضدسرطان

داروهای شیمی‌درمانی نظیر سیس‌پلاتین و متوترکسات به شدت به کلیه آسیب می‌زنند. این داروها می‌توانند از طریق تولید گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) و القای مرگ سلولی، آسیب شدید ایجاد کنند.

 مهارکننده‌های سیستم رنین-آنژیوتانسین-آلدوسترون (RAAS inhibitors)

داروهایی مانند مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE inhibitors) و آنتاگونیست‌های گیرنده آنژیوتانسین (ARBs) ممکن است باعث کاهش فشار داخل گلومرولی و آسیب عملکرد کلیوی شوند، به‌ویژه در بیماران مبتلا به دیابت یا بیماری مزمن کلیه.

سموم و تأثیر آنها بر کلیه

سموم می‌توانند از طریق سه مسیر اصلی کلیه را تحت تأثیر قرار دهند:

سمیت مستقیم به سلول‌های کلیوی: برخی سموم مانند فلزات سنگین (سرب، کادمیوم) به طور مستقیم به سلول‌های کلیوی آسیب می‌رسانند.

ایجاد واکنش‌های ایمنی: برخی سموم می‌توانند پاسخ‌های ایمنی نامناسبی ایجاد کنند که منجر به التهاب کلیوی می‌شود.

تأثیر بر جریان خون کلیوی: سموم می‌توانند باعث تنگی عروق و کاهش جریان خون به کلیه شوند.

 فلزات سنگین

فلزاتی مانند سرب، جیوه و کادمیوم می‌توانند باعث ایجاد اختلال در عملکرد نفرون‌ها شوند. این مواد از طریق تجمع در بافت کلیوی باعث مرگ سلولی و فیبروز مزمن می‌شوند.

مواد شیمیایی صنعتی

حلال‌های شیمیایی مانند تتراکلریدکربن و اتیلن‌گلیکول اثرات تخریبی جدی بر کلیه دارند. این مواد می‌توانند از طریق اکسیداسیون لیپیدها و تخریب غشای سلولی باعث نکروز توبولی شوند.

 سموم زیستی

برخی سموم زیستی مانند آفلاتوکسین‌ها (تولید شده توسط قارچ‌ها) و سم مارها می‌توانند باعث آسیب حاد کلیوی شوند. این مواد معمولاً با ایجاد شوک همودینامیک و نکروز توبولی باعث تخریب عملکرد کلیه می‌شوند.

مکانیسم‌های آسیب کلیوی ناشی از داروها و سموم

آسیب کلیوی ناشی از داروها و سموم از طریق مکانیسم‌های مختلفی رخ می‌دهد که در زیر به برخی از آنها اشاره شده است:

 نکروز توبولی حاد

این وضعیت یکی از شایع‌ترین مکانیسم‌های آسیب کلیوی است. داروهایی مانند آمینوگلیکوزیدها و سمومی مانند اتیلن‌گلیکول باعث آسیب مستقیم به سلول‌های لوله‌های کلیوی می‌شوند.

 نفریت بینابینی حاد

برخی داروها مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و مهارکننده‌های پروتون پمپ (PPI) باعث بروز التهاب در بافت بینابینی کلیه می‌شوند که می‌تواند به نارسایی حاد کلیه منجر شود.

آسیب گلومرولی

داروهایی مانند پنی‌سیلامین و طلا ممکن است باعث ایجاد گلومرولونفریت شوند. در این حالت، آسیب به گلومرول‌ها منجر به دفع پروتئین و بروز سندرم نفروتیک می‌شود.

 اختلالات عروقی

برخی سموم و داروها می‌توانند باعث اسپاسم عروق کلیوی یا تشکیل لخته در عروق شوند که منجر به ایسکمی و آسیب کلیه می‌شود.

عوامل خطر

برخی افراد بیشتر در معرض آسیب کلیوی ناشی از داروها و سموم قرار دارند. عوامل خطر شامل:

سن بالا: با افزایش سن، ظرفیت کلیه برای دفع مواد کاهش می‌یابد.

بیماری‌های مزمن: دیابت، فشار خون بالا و بیماری مزمن کلیه خطر آسیب را افزایش می‌دهند.

مصرف همزمان چندین دارو: تداخلات دارویی می‌تواند خطر آسیب را تشدید کند.

دهیدراسیون: کاهش حجم مایعات بدن می‌تواند باعث افزایش غلظت داروها و سموم در کلیه شود.

پیشگیری از آسیب کلیوی ناشی از داروها و سموم

برای پیشگیری از آسیب کلیوی، رعایت نکات زیر ضروری است:

ارزیابی عملکرد کلیوی پیش از شروع درمان: به‌ویژه در بیمارانی که در معرض خطر هستند.

هیدراتاسیون مناسب: مصرف کافی مایعات به کاهش خطر آسیب کمک می‌کند.

اجتناب از مصرف همزمان داروهای نفروتوکسیک.

پایش منظم عملکرد کلیوی: اندازه‌گیری سطح کراتینین سرم و GFR به شناسایی زودهنگام آسیب کمک می‌کند.

مدیریت آسیب کلیوی

در صورتی که آسیب کلیوی ناشی از دارو یا سم رخ دهد، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

قطع مصرف داروی مشکوک: در موارد آسیب دارویی، توقف دارو ضروری است.

درمان حمایتی: شامل دیالیز یا مصرف داروهای محافظ کلیه.

درمان علت زمینه‌ای: مانند رفع انسداد یا درمان عفونت.

نتیجه‌گیری

داروها و سموم نقش مهمی در بروز آسیب‌های کلیوی دارند و شناسایی عوامل خطر، پایش مداوم عملکرد کلیوی و استفاده از راهکارهای پیشگیرانه می‌تواند از بروز این آسیب‌ها جلوگیری کند. توجه به سلامت کلیه‌ها در تجویز داروها و مواجهه با سموم از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌تواند مانع از پیشرفت آسیب‌های کلیوی به مراحل جدی‌تر شود.