پیوند مغز استخوان، یک روش پزشکی حیاتی است که جان هزاران نفر را نجات می‌دهد. اما آیا تا به حال فکر کرده‌ای که اگر گیرنده‌ی مغز استخوان تو مرتکب جرمی شود و در صحنه‌ی جرم، خون او باقی بماند، این خون می‌تواند تو را به عنوان مظنون معرفی کند؟ آیا ممکن است روزی، بدون اینکه هیچ جرمی مرتکب شده باشی، اثر DNA تو در صحنه‌ی جرم پیدا شود؟

در دنیای پزشکی قانونی (Forensic science)، DNA یکی از دقیق‌ترین و مطمئن‌ترین ابزارهای شناسایی افراد است. اما پیوند مغز استخوان، که DNA اهداکننده را در خون گیرنده جایگزین می‌کند، می‌تواند این روند را به چالش بکشد. این موضوع آن‌قدر عجیب و نادر است که محققان تصمیم گرفتند بررسی کنند که آیا تا کنون چنین اتفاقی در دنیای واقعی رخ داده است؟ و اگر چنین باشد، چه پیامدهایی خواهد داشت؟

پیوند مغز استخوان چیست و چه کسانی به آن نیاز دارند؟

مغز استخوان (Bone marrow)، بافت نرمی است که درون برخی از استخوان‌های بدن قرار دارد و وظیفه‌ی تولید سلول‌های بنیادی خون‌ساز (Hematopoietic stem cells) را بر عهده دارد. این سلول‌های بنیادی می‌توانند به انواع مختلف سلول‌های خونی تبدیل شوند، از جمله:

• سلول‌های قرمز خون (Red blood cells) که اکسیژن را در بدن حمل می‌کنند.
• سلول‌های سفید خون (White blood cells) که بخشی از سیستم ایمنی هستند و از بدن در برابر عفونت‌ها دفاع می‌کنند.
• پلاکت‌ها (Platelets) که در انعقاد خون نقش دارند.

برخی از بیماران مبتلا به سرطان خون (Leukemia) یا سایر بیماری‌های خونی، نیاز به درمان‌های شدیدی مانند شیمی‌درمانی (Chemotherapy) یا پرتودرمانی (Radiotherapy) دارند. اما در برخی موارد، این درمان‌ها کافی نیستند و تنها راه نجات بیمار، پیوند مغز استخوان است.

در پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی جدید جایگزین سلول‌های معیوب بیمار می‌شوند و سیستم ایمنی او را بازسازی می‌کنند. این پیوند دو نوع دارد:

1. پیوند اتولوگ (Autologous transplant): در این روش، سلول‌های بنیادی از خود بیمار گرفته می‌شود و پس از درمان، دوباره به بدن او بازمی‌گردد.
2. پیوند آلوژنیک (Allogeneic transplant): در این روش، سلول‌های بنیادی از یک فرد اهداکننده دریافت می‌شود. این سلول‌ها می‌توانند از مغز استخوان یا از طریق خون اهداکننده جمع‌آوری شوند.

کایمریسم: وقتی DNA اهداکننده در بدن گیرنده جای می‌گیرد!

یکی از پدیده‌های جالب پس از پیوند مغز استخوان، چیزی به نام کایمریسم (Chimerism) است. این واژه از افسانه‌های یونان باستان گرفته شده است، جایی که «کایمرا» (Chimera) به موجودی افسانه‌ای گفته می‌شد که ترکیبی از چندین حیوان مختلف بود. در علم پزشکی، کایمریسم به حالتی گفته می‌شود که فرد، DNA دو شخص مختلف را در بدن خود داشته باشد!

پس از پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی اهداکننده در بدن گیرنده مستقر شده و شروع به تولید سلول‌های خونی جدید می‌کنند. این بدان معناست که DNA موجود در خون گیرنده، به جای اینکه متعلق به خودش باشد، همان DNA اهداکننده را خواهد داشت. اما نکته‌ی عجیب‌تر اینجاست که گاهی DNA اهداکننده در سایر بافت‌های بدن گیرنده نیز دیده شده است، مانند پوست، مو، بزاق و حتی مایع منی!

به عنوان مثال، در یک مورد خاص، فردی که پس از دریافت پیوند مغز استخوان به‌طور ناگهانی به میوه‌ی کیوی آلرژی پیدا کرد! بررسی‌ها نشان داد که اهداکننده‌ی مغز استخوان او به کیوی حساسیت داشته است و این آلرژی از طریق سلول‌های بنیادی به گیرنده منتقل شده است.

پیوند مغز استخوان و تأثیر آن بر تحقیقات جنایی

از آنجا که DNA به عنوان یکی از دقیق‌ترین ابزارهای شناسایی مجرمان در پزشکی قانونی استفاده می‌شود، این پرسش مطرح شد که آیا وجود DNA اهداکننده در خون گیرنده می‌تواند مسیر تحقیقات جنایی را تغییر دهد؟ محققان چندین پرونده‌ی واقعی را بررسی کردند که در آن‌ها، کایمریسم باعث پیچیدگی در تحقیقات شده بود:

• پرونده‌ای در آلاسکا: در این ماجرا، پلیس نمونه‌ی خون یک مجرم را با پایگاه داده‌ی جنایی تطبیق داد و DNA فردی را که قبلاً سابقه‌ی کیفری داشت، در صحنه‌ی جرم پیدا کرد. اما مشکل اینجا بود که فرد مورد نظر در زمان وقوع جرم در زندان بود! پس از تحقیقات بیشتر، مشخص شد که او چند سال پیش، مغز استخوانش را به برادرش اهدا کرده بود. این بدان معنا بود که خون برادرش DNA او را در خود داشت، اما سایر بافت‌های بدنش هنوز DNA اصلی خودش را حفظ کرده بودند.
• پرونده‌ای در بریتانیا: در سال ۲۰۰۰، زنی که مشکوک شده بود در هنگام بیهوشی مورد تعرض قرار گرفته، از پزشکان خواست که نمونه‌های ژنتیکی او را بررسی کنند. اما هنگامی که این نمونه‌ها تحلیل شدند، مشخص شد که DNA موجود در بزاق، خون و موهای او ترکیبی از دو فرد مختلف است! در نهایت، مشخص شد که او در کودکی پیوند مغز استخوان دریافت کرده بود و هنوز بخشی از DNA اهداکننده در بدنش باقی مانده بود.
• پرونده‌ای پس از یک آتش‌سوزی: در حادثه‌ای دیگر، پس از آتش‌سوزی شدیدی که باعث سوختگی کامل اجساد شده بود، پلیس مجبور شد از نمونه‌های DNA برای شناسایی هویت قربانیان استفاده کند. اما یکی از اجساد، DNA متفاوتی در خون و سایر بافت‌هایش داشت. پس از تحقیقات مشخص شد که این فرد، پنج سال پیش پیوند مغز استخوان دریافت کرده بود و DNA موجود در خون او، متعلق به اهداکننده بود، نه خودش!

آیا باید نگران باشیم؟

هرچند که این اتفاقات جالب و در برخی موارد پیچیده‌کننده هستند، اما پزشکان قانونی می‌گویند که چنین سناریوهایی بسیار نادرند. در تحقیقات جنایی، معمولاً چندین نوع نمونه‌ی بیولوژیکی از جمله بزاق، خون، پوست و استخوان جمع‌آوری می‌شود. این بدان معناست که حتی اگر DNA خون یک فرد تغییر کند، هنوز هم سایر نمونه‌های بیولوژیکی او، DNA اصلی خودش را دارند.

علاوه بر این، در روند تحقیقات جنایی، معمولاً از افراد مظنون و خانواده‌های آن‌ها درباره‌ی سوابق پزشکی‌شان سؤال می‌شود. اگر فردی سابقه‌ی دریافت پیوند مغز استخوان داشته باشد، این موضوع مورد بررسی دقیق قرار خواهد گرفت.

آیا باید از اهدای مغز استخوان بترسیم؟

با وجود تمام این ماجراهای عجیب، متخصصان تأکید می‌کنند که مزایای پیوند مغز استخوان به‌مراتب بیشتر از نگرانی‌های نادر مربوط به آن است.

اگرچه در موارد بسیار نادر، DNA تو ممکن است در صحنه‌ی جرم پیدا شود، اما احتمال وقوع چنین سناریویی تقریباً صفر است. از طرف دیگر، اهدای مغز استخوان می‌تواند جان هزاران بیمار را نجات دهد. بنابراین، اگر شرایط اهدای مغز استخوان را داری، بهتر است به این کار خیرخواهانه فکر کنی.

  این نوشته‌ها را هم بخوانید ​