یادم هست زمانی که برای پیدا کردن یک شماره تلفن مجبور بودم یک دفترچه‌ی سنگین را ورق بزنم. دفاتر شماره تلفن (telephone directories) به نوعی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بودند، مخصوصاً در روزهایی که هنوز اینترنتی وجود نداشت. این کتاب‌های فهرست شماره‌ها روی میز خانه‌ها، شرکت‌ها و حتی تلفن‌های عمومی دیده می‌شدند و هر سال نسخه جدیدی از آن‌ها منتشر می‌شد. بسیاری از ما هنوز خاطره‌ای از جستجو در این دفترچه‌های کاغذی برای پیدا کردن شماره یک مغازه، اداره یا حتی دوست قدیمی داریم. اما در کنار این دفترها، مراکز تلفنی پرسش شماره (telephone inquiry centers) نیز وجود داشتند که کافی بود با یک شماره مشخص تماس بگیرید و اپراتور، شماره‌ی فرد یا کسب‌وکار موردنظر را برایتان پیدا کند. این خدمات، به نوعی اینترنت آنالوگ زمان خود بودند و بدون آن‌ها ارتباطات مردم در آن دوران بسیار سخت‌تر می‌شد. اما این فناوری‌های قدیمی چطور به‌وجود آمدند و چرا در نهایت به فراموشی سپرده شدند؟

با پیشرفت فناوری، دفاتر شماره تلفن و مراکز تلفنی پرسش شماره به آرامی جای خود را به اینترنت و موتورهای جستجو دادند. زمانی که گوشی‌های هوشمند آمدند، دیگر کسی به دفترهای سنگین نیازی نداشت و گوگل در چند ثانیه اطلاعاتی را فراهم می‌کرد که قبلاً ساعت‌ها وقت برای پیداکردنش صرف می‌شد. اما هنوز هم بررسی تاریخچه‌ی این دفترها و مراکز شماره‌ی تلفن، یادآور دوره‌ای است که در آن فناوری‌های امروزی وجود نداشتند و مردم به روش‌های خلاقانه‌تری برای یافتن اطلاعات متکی بودند. در ادامه، ۵ حقیقت جالب درباره‌ی این بخش فراموش‌شده‌ی تاریخ تلفن را بررسی می‌کنیم.

۱- اولین دفتر شماره تلفن فقط ۵۰ شماره داشت!

اولین دفتر شماره تلفن (telephone directory) در تاریخ، در سال ۱۸۷۸ در شهر نیو هیون (New Haven) ایالت کانکتیکات آمریکا منتشر شد. این دفترچه‌ی کوچک، برخلاف دفترهای حجیم سال‌های بعد، فقط شامل ۵۰ شماره بود! دلیل این تعداد کم، ساده بود: تعداد کاربران تلفن در آن زمان بسیار محدود بود و تنها افراد خاصی مانند صاحبان کسب‌وکار و ادارات از تلفن استفاده می‌کردند. این دفتر نه‌تنها شماره‌ی کاربران را فهرست کرده بود، بلکه نکاتی درباره‌ی نحوه‌ی استفاده از تلفن هم در آن درج شده بود، چرا که تلفن هنوز وسیله‌ای جدید و ناآشنا برای مردم بود. جالب است که در این دفتر، خبری از شماره‌گیری مستقیم نبود؛ افراد برای تماس باید به اپراتور مرکزی تلفن می‌گفتند که آن‌ها را به شخص موردنظر وصل کند. این روند به‌مرور تغییر کرد و با افزایش کاربران، دفاتر شماره تلفن هم حجیم‌تر شدند. در طول دهه‌های بعد، این دفترها آن‌قدر رشد کردند که به یکی از بزرگ‌ترین منابع اطلاعاتی چاپی در هر شهر تبدیل شدند.

۲- دفترهای شماره تلفن به قدری سنگین بودند که به ابزار ورزش تبدیل شدند!

با رشد شبکه‌های تلفن، دفاتر شماره تلفن هم حجیم‌تر شدند و نسخه‌های شهری آن‌ها گاهی به چند هزار صفحه می‌رسیدند. در دهه‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰، این دفترها به اندازه‌ای سنگین شدند که برخی از افراد از آن‌ها به‌عنوان وسیله‌ی ورزشی برای تمرین قدرت دست و بازو استفاده می‌کردند! بسیاری از بدنسازان و قوی‌ترین مردان جهان، در مسابقات قدرتی تلاش می‌کردند تا این دفترها را از وسط پاره کنند که به یک نمایش محبوب در جشنواره‌های خیابانی تبدیل شده بود. وزن بالای این دفترها گاهی حمل و نقل آن‌ها را دشوار می‌کرد و برخی از خانواده‌ها چندین جلد از نسخه‌های قدیمی را در انبار نگه می‌داشتند، چرا که دور انداختن آن‌ها کار ساده‌ای نبود. به همین دلیل، وقتی اینترنت جایگزین این دفترها شد، بسیاری از مردم از دست این کتاب‌های سنگین نفس راحتی کشیدند!

۳- شماره‌های شخصی برای اولین بار در دهه ۱۹۲۰ به دفترها اضافه شدند

در اوایل انتشار دفاتر شماره تلفن، این کتاب‌ها فقط شامل شماره‌های مشاغل و نهادهای عمومی بودند. اما در دهه ۱۹۲۰، برای اولین بار شماره‌های تلفن افراد عادی نیز به این دفترها اضافه شد. این تغییر، باعث شد که مردم بتوانند به‌راحتی شماره‌ی آشنایان خود را پیدا کنند، اما از طرفی مشکلات مربوط به حریم خصوصی (privacy concerns) نیز آغاز شد. بسیاری از افراد علاقه‌ای نداشتند که شماره‌ی آن‌ها در دسترس عموم باشد و برخی حتی برای جلوگیری از تماس‌های ناخواسته، درخواست حذف شماره‌ی خود را می‌دادند. در دهه‌های بعد، مفهوم شماره‌های خصوصی (unlisted numbers) رایج شد و به افراد این امکان داده شد که شماره‌ی آن‌ها در دفترهای تلفن منتشر نشود. این مسئله، به یکی از چالش‌های جدی برای مراکز تلفنی پرسش شماره (telephone inquiry centers) نیز تبدیل شد، چرا که گاهی اوقات شماره‌ای که مردم درخواست می‌کردند، در فهرست عمومی موجود نبود.

۴- مراکز تلفنی پرسش شماره تلفن روزانه میلیون‌ها تماس دریافت می‌کردند

پیش از اینترنت، بهترین راه برای یافتن شماره‌ای که در دفتر تلفن نداشتید، تماس با مراکز تلفنی پرسش شماره (directory assistance centers) بود. این مراکز معمولاً در سراسر کشور فعالیت داشتند و اپراتورها از طریق سیستم‌های رایانه‌ای آن زمان، به جستجوی شماره‌های موردنظر مردم می‌پرداختند. در اوج دوران خود، این مراکز روزانه میلیون‌ها تماس را پاسخ می‌دادند و اپراتورها با سرعتی خیره‌کننده اطلاعات را جستجو می‌کردند. در دهه ۱۹۹۰، قبل از گسترش اینترنت، برخی از این مراکز به حدی پرمشغله بودند که اپراتورها مجبور بودند در عرض چند ثانیه شماره‌ی صحیح را پیدا کرده و به تماس‌گیرنده اعلام کنند. با آمدن موتورهای جستجو و گوشی‌های هوشمند، نیاز به این مراکز کاهش یافت و بسیاری از آن‌ها تعطیل شدند.

۵- آخرین نسخه چاپی دفتر شماره تلفن در سال ۲۰۱۲ منتشر شد

با پیشرفت اینترنت و افزایش استفاده از موتورهای جستجو، دفاتر شماره تلفن دیگر کاربرد چندانی نداشتند و به تدریج کنار گذاشته شدند. در سال ۲۰۱۲، بسیاری از کشورها تصمیم گرفتند که انتشار نسخه‌های چاپی را متوقف کنند، چرا که تعداد افرادی که از این دفترها استفاده می‌کردند، به‌شدت کاهش یافته بود. بااین‌حال، برخی از شرکت‌های تلفنی هنوز نسخه‌های دیجیتالی این دفترها را ارائه می‌دهند که امکان جستجو در پایگاه‌های داده را به کاربران می‌دهد. امروزه، سایت‌های دایرکتوری آنلاین (online directories) جایگزین این دفترها شده‌اند و اطلاعات را به‌مراتب سریع‌تر و دقیق‌تر ارائه می‌دهند.

۶- تبلیغات در دفاتر شماره تلفن به یک صنعت چند میلیارد دلاری تبدیل شد

در دهه‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۰، دفاتر شماره تلفن (telephone directories) به یکی از مهم‌ترین ابزارهای تبلیغاتی برای کسب‌وکارها تبدیل شدند. این دفترها نه‌تنها شماره‌های تلفن را ارائه می‌دادند، بلکه شامل تبلیغات رنگی و صفحات ویژه‌ای برای معرفی برندها و خدمات مختلف بودند. شرکت‌ها برای داشتن جایگاه بهتر در این دفترها، هزینه‌های بالایی پرداخت می‌کردند، زیرا این دفترها یکی از اولین منابع جستجوی مشتریان برای پیدا کردن مشاغل و خدمات بودند. معروف‌ترین نمونه، دفترچه‌ی صفحات زرد (Yellow Pages) بود که به کسب‌وکارهای محلی امکان می‌داد تبلیغات خود را در دسته‌بندی‌های مختلف قرار دهند. هزینه‌ی تبلیغات در این دفترچه‌ها به اندازه‌ی فونت، رنگ، تعداد کلمات و موقعیت صفحه بستگی داشت و برخی از کسب‌وکارها سالانه هزاران دلار برای داشتن یک تبلیغ برجسته در این دفترچه‌ها پرداخت می‌کردند. در برخی شهرها، انتشار سالانه این دفترها چنان مهم بود که شرکت‌ها حتی برای گرفتن بهترین جایگاه‌ها از ماه‌ها قبل برنامه‌ریزی می‌کردند. اما با ظهور اینترنت و موتورهای جستجو، تبلیغات در این دفترها به‌شدت کاهش یافت. امروزه، صفحات زرد بیشتر به‌صورت آنلاین فعالیت دارند و دیگر نیازی به چاپ هزاران نسخه‌ی کاغذی از آن‌ها نیست. این تغییر، باعث شد که یکی از بزرگ‌ترین بازارهای تبلیغاتی چاپی جهان به آرامی از بین برود.

۷- برخی کشورها هنوز نسخه‌های چاپی دفتر شماره تلفن را منتشر می‌کنند

باوجود اینکه بسیاری از کشورها انتشار دفاتر شماره تلفن را متوقف کرده‌اند، هنوز در برخی مناطق، نسخه‌های چاپی این دفترها منتشر می‌شود. برای مثال، در برخی از نواحی روستایی کانادا، بریتانیا و استرالیا، افراد مسن همچنان ترجیح می‌دهند از نسخه‌های کاغذی استفاده کنند. در این مناطق، اینترنت ممکن است ضعیف باشد یا دسترسی به گوشی‌های هوشمند محدود باشد، بنابراین دفترهای تلفن هنوز هم کارایی دارند. برخی از شرکت‌های تلفنی در ایالات متحده نیز هنوز نسخه‌های کوچک‌تری از دفترهای شماره را برای مشتریانشان ارسال می‌کنند. بااین‌حال، این دفترها دیگر مانند گذشته حجیم نیستند و فقط شامل شماره‌های ضروری و مشاغل محلی می‌شوند. یکی دیگر از دلایل ادامه‌ی چاپ این دفترها، قوانین برخی کشورهاست که شرکت‌های مخابراتی را ملزم به ارائه‌ی نسخه‌ی کاغذی برای مشتریانی می‌کند که درخواست آن را دارند. در برخی از کشورهای اروپایی، همچنان نسخه‌های دیجیتالی این دفترها در قالب فایل‌های PDF در دسترس کاربران قرار می‌گیرد. بااین‌حال، روند حذف این دفترها در سراسر جهان ادامه دارد و ممکن است در آینده‌ای نزدیک، دیگر هیچ نسخه‌ی چاپی از آن‌ها باقی نماند.

۸- کلاهبرداری‌های تلفنی و جعل شماره در دوران اوج دفترهای تلفن

در دوران اوج دفاتر شماره تلفن، برخی کلاهبرداران از این منابع برای اجرای طرح‌های فریبکارانه (scams) استفاده می‌کردند. یکی از روش‌های رایج این بود که آن‌ها خود را به‌عنوان نمایندگان کسب‌وکارهای قانونی جا می‌زدند و با استفاده از شماره‌هایی که در این دفترها پیدا می‌کردند، قربانیان را فریب می‌دادند. برخی از این افراد حتی تبلیغات جعلی در صفحات زرد (Yellow Pages) قرار می‌دادند تا مشتریان را به تماس با شماره‌های تقلبی ترغیب کنند. در موارد دیگر، مجرمان از دفترهای تلفن برای شناسایی افراد مسن یا آسیب‌پذیر استفاده می‌کردند و به آن‌ها تماس گرفته و پیشنهادهای جعلی فروش یا برنده شدن در مسابقات دروغین را ارائه می‌دادند. بسیاری از این طرح‌های فریبکارانه بر اساس اعتماد عمومی به اطلاعات چاپ‌شده در دفترهای تلفن کار می‌کردند. حتی شرکت‌های قانونی نیز گاهی اطلاعات مشتریان خود را از طریق این دفترها به دست می‌آوردند و بدون رضایت آن‌ها، تماس‌های تبلیغاتی برقرار می‌کردند. با ورود قوانین سخت‌گیرانه در مورد حریم خصوصی و کاهش استفاده از دفترهای شماره تلفن، این نوع کلاهبرداری‌ها نیز کمتر شد. امروزه، جعل شماره و تماس‌های فریبکارانه بیشتر از طریق ربات‌های تلفنی (robocalls) و پایگاه‌های داده‌ی آنلاین انجام می‌شود.

۹- شماره‌های اورژانسی و مهم در دفترهای شماره تلفن

دفاتر شماره تلفن فقط برای پیدا کردن شماره‌ی افراد و مشاغل نبودند، بلکه شامل فهرستی از شماره‌های مهم و اورژانسی نیز بودند. در ابتدای این دفترها، معمولاً شماره‌های ضروری مانند پلیس (police)، آتش‌نشانی (fire department) و اورژانس پزشکی (emergency services) درج شده بود. علاوه بر این، در برخی کشورها شماره‌های تماس برای خدمات اجتماعی، بیمارستان‌ها، ادارات دولتی و حتی سرویس‌های تاکسی نیز در آن‌ها قرار می‌گرفت. این ویژگی باعث می‌شد که این دفترها به یک راهنمای جامع برای دسترسی سریع به خدمات ضروری تبدیل شوند. برخی نسخه‌های مدرن‌تر، شامل شماره‌های مشاوره‌ی پزشکی، پشتیبانی فناوری و مراکز راهنمایی مسافران نیز بودند. در برخی کشورها، حتی بخشی از دفترهای تلفن به اطلاعات ایمنی و روش‌های مقابله با بلایای طبیعی اختصاص داده می‌شد. این اطلاعات به‌ویژه در مناطقی که مستعد زلزله، سیل یا طوفان بودند، بسیار مفید واقع می‌شدند. امروزه، چنین اطلاعاتی به‌راحتی در اینترنت در دسترس است، اما در زمان انتشار گسترده‌ی دفترهای شماره، این ویژگی می‌توانست جان بسیاری از افراد را نجات دهد.

۱۰- مراکز تلفنی پرسش شماره در دهه ۲۰۰۰ برای همیشه تعطیل شدند

با ظهور اینترنت و توسعه‌ی موتورهای جستجو (search engines)، استفاده از مراکز تلفنی پرسش شماره (directory assistance centers) به‌شدت کاهش یافت. در دهه ۱۹۹۰، بسیاری از این مراکز هنوز مشغول به کار بودند، اما در اوایل دهه ۲۰۰۰، دیگر کسی نیازی به آن‌ها نداشت. برخی از شرکت‌های مخابراتی تلاش کردند این خدمات را حفظ کنند و حتی گزینه‌هایی مانند ارسال شماره از طریق پیامک را ارائه دادند، اما این راهکارها نیز موفق نبودند. کاربران ترجیح می‌دادند که خودشان در گوگل (Google) یا بینگ (Bing) جستجو کنند تا اینکه با اپراتورهای این مراکز تماس بگیرند. هزینه‌های نگهداری این مراکز بالا بود و شرکت‌های مخابراتی تصمیم گرفتند که آن‌ها را برای همیشه تعطیل کنند. امروزه، آخرین بازمانده‌های این خدمات تنها در برخی از مناطق روستایی دیده می‌شوند که اینترنت هنوز به‌طور کامل در دسترس نیست. به‌طور کلی، مراکز تلفنی پرسش شماره به بخشی از تاریخ تبدیل شده‌اند و نسل جدید تقریباً هیچ آشنایی‌ای با آن‌ها ندارد. این تغییر، یکی از نمونه‌های کلاسیک جایگزینی فناوری‌های قدیمی با راهکارهای دیجیتال است.

عکس‌های داخل متن از مرکز 118 تهران – برنامه پخش شده در برنامه دیدنیها – دی سال 1362