گاهی فکر می‌کنم اگر در زمان‌های دور زندگی می‌کردم، چطور می‌توانستم از یک فاجعه طبیعی جان سالم به در ببرم. مثلا تصور کنید که در سال ۴۳ قبل از میلاد در یکی از تمدن‌های باستانی زندگی می‌کردید و ناگهان آب‌وهوا غیرعادی سرد می‌شد، محصولات کشاورزی از بین می‌رفت و قحطی بیداد می‌کرد. شاید هیچ‌کس نمی‌دانست که دلیل این تغییرات ناگهانی، فوران عظیم آتشفشان اوکموک (Okmok Volcano) در آلاسکاست. این انفجار، یکی از شدیدترین فوران‌های آتشفشانی تاریخ بود که تأثیرات آن تا هزاران کیلومتر دورتر هم احساس شد. محققان بر این باورند که این رویداد طبیعی باعث سقوط برخی از تمدن‌های باستانی شد، ازجمله روم (Rome) و مصر بطلمیوسی (Ptolemaic Egypt) که در آن دوران با بحران‌های شدید اقتصادی و اجتماعی مواجه شدند.

اما چرا این فوران تا این حد مخرب بود؟ فوران اوکموک در سال ۴۳ قبل از میلاد باعث شد که لایه‌های ضخیمی از خاکستر و گازهای گوگردی (sulfuric gases) وارد جو شوند و دمای زمین را به‌شدت کاهش دهند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این تغییرات اقلیمی در رویدادهای مهمی مانند جنگ‌های داخلی روم و سقوط مصر بطلمیوسی نقش داشته‌اند. در ادامه، ۵ فکت جالب و کمتر شنیده‌شده درباره‌ی این فوران را می‌خوانید که نشان می‌دهند چطور یک حادثه در آلاسکا توانست تاریخ جهان را تغییر دهد.

۱- یکی از شدیدترین فوران‌های آتشفشانی ۲۵۰۰ سال اخیر

فوران آتشفشان اوکموک (Okmok Volcano) در سال ۴۳ قبل از میلاد، از نظر شدت و تأثیرات اقلیمی یکی از مخرب‌ترین فوران‌های دو و نیم هزار سال اخیر محسوب می‌شود. بر اساس شواهد زمین‌شناسی، این فوران در رده ۶ شاخص انفجار آتشفشانی (VEI-6) قرار دارد که نشان‌دهنده یک فوران بسیار شدید با انتشار حجم عظیمی از خاکستر و گازهای آتشفشانی است. چنین فورانی می‌تواند تأثیرات جهانی بر آب‌وهوا داشته باشد و دمای زمین را برای سال‌ها تغییر دهد.

۲- زمستانی غیرعادی و طولانی در اروپا و مدیترانه

پس از این فوران، دمای جهانی به‌طور محسوسی کاهش یافت و “زمستان آتشفشانی (volcanic winter)” ایجاد شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که در سال‌های ۴۳ و ۴۲ قبل از میلاد، دمای هوا در اروپا و مدیترانه غیرمعمولاً سرد شد. زمستان‌ها سخت‌تر از همیشه شدند و تابستان‌ها آن‌قدر خنک بودند که محصولات کشاورزی فرصت رشد کافی پیدا نمی‌کردند. این مسئله باعث کاهش برداشت محصول و در نتیجه کمبود مواد غذایی شد که به قحطی‌های گسترده منجر گردید.

۳- تأثیرات شدید بر امپراتوری روم و جنگ داخلی

این فوران، درست هم‌زمان با بحران سیاسی و جنگ داخلی امپراتوری روم (Roman Empire) رخ داد. در آن زمان، پس از ترور ژولیوس سزار (Julius Caesar)، روم درگیر جنگ قدرت بین مارک آنتونی (Mark Antony) و اکتاویان (Octavian) بود. شرایط سخت آب‌وهوایی و قحطی باعث شد که اوضاع اقتصادی و اجتماعی روم وخیم‌تر شود. کمبود غلات و افزایش قیمت مواد غذایی، نارضایتی عمومی را افزایش داد و بسیاری از مورخان معتقدند که این آشفتگی، در پیروزی نهایی اکتاویان و تبدیل شدن او به آگوستوس (Augustus)، اولین امپراتور روم، نقش مهمی داشت.

۴- مصر بطلمیوسی در آستانه فروپاشی

در همان دوره، مصر تحت حکومت کلئوپاترا (Cleopatra) نیز با بحران‌های شدید اقتصادی روبه‌رو شد. مصر که تأمین‌کننده اصلی غلات برای روم بود، به‌شدت از تأثیرات فوران اوکموک آسیب دید. کاهش تولیدات کشاورزی، کمبود غذا و بی‌ثباتی اقتصادی باعث شد که مصر ضعیف‌تر از همیشه شود. این شرایط، کلئوپاترا را مجبور کرد برای حفظ قدرت، به ائتلاف با مارک آنتونی روی بیاورد. اما این اتحاد در نهایت به شکست انجامید و باعث سقوط سلسله بطلمیوسی و تبدیل شدن مصر به یکی از ایالت‌های روم شد.

۵- شواهد علمی و کشف ردپای این فوران پس از قرن‌ها

تا مدت‌ها، علت تغییرات شدید اقلیمی در سال‌های ۴۳ و ۴۲ قبل از میلاد نامشخص بود. اما در سال ۲۰۲۰، دانشمندان با بررسی نمونه‌های یخی (ice cores) از گرینلند (Greenland) و قطب جنوب، متوجه شدند که مقدار زیادی سولفات آتشفشانی (volcanic sulfate) در این دوره به جو وارد شده است. این کشف، نقش فوران اوکموک را در ایجاد بحران‌های جهانی آن دوران تأیید کرد. علاوه بر این، بررسی‌های زمین‌شناسی در آلاسکا نشان داد که لایه‌های ضخیم خاکستر ناشی از این فوران، هنوز در منطقه قابل مشاهده هستند.

۶- تأثیرات شدید بر آسیای شرقی و امپراتوری هان

فوران آتشفشان اوکموک (Okmok Volcano) نه‌تنها اروپا و مدیترانه، بلکه بخش‌هایی از آسیای شرقی (East Asia) را نیز تحت تأثیر قرار داد. بررسی مدارک تاریخی نشان می‌دهد که امپراتوری هان (Han Dynasty) در چین نیز در همین دوره با تغییرات شدید آب‌وهوایی و قحطی‌های گسترده روبه‌رو شد. اسناد چینی از کاهش میزان بارندگی و وقوع خشکسالی‌های غیرمنتظره در اواسط قرن اول قبل از میلاد خبر می‌دهند. در این دوره، برداشت غلات کاهش یافت و مناطق کشاورزی با کمبود منابع غذایی مواجه شدند. کمبود غذا منجر به افزایش نارضایتی عمومی و شورش‌های پراکنده در برخی مناطق شد. بسیاری از محققان معتقدند که تغییرات اقلیمی ناشی از این فوران، روند تضعیف امپراتوری هان را سرعت بخشید. گازهای گوگردی حاصل از فوران اوکموک احتمالاً بر الگوهای موسمی (monsoon patterns) نیز تأثیر گذاشت و موجب تغییر در میزان بارش‌های فصلی در چین و هند شد. علاوه بر این، بررسی حلقه‌های درختان نشان می‌دهد که در سال‌های پس از این فوران، رشد گیاهان در بخش‌های وسیعی از آسیا کاهش یافت. این شواهد نشان می‌دهند که تأثیرات این فوران نه‌تنها منطقه‌ای، بلکه در سطح جهانی احساس شده است.

۷- آسمانی تیره و خورشیدی که کم‌نور شد

یکی از عجیب‌ترین پیامدهای این فوران، تاریک شدن آسمان (darkened skies) در بسیاری از نقاط جهان بود. گزارش‌های تاریخی از روم، چین و مناطق مدیترانه‌ای نشان می‌دهند که خورشید برای مدت‌ها کم‌نورتر از حد معمول به نظر می‌رسید. این پدیده به دلیل حجم عظیم ذرات معلق در جو (aerosols in the atmosphere) بود که از فوران به بالا پرتاب شدند و نور خورشید را مسدود کردند. این کاهش نور خورشید نه‌تنها باعث کاهش دما شد، بلکه بر رشد گیاهان و محصولات کشاورزی نیز تأثیر منفی گذاشت. کشاورزان آن زمان با کاهش برداشت مواجه شدند و بسیاری از درختان میوه و گیاهان زراعی نتوانستند دوره رشد طبیعی خود را تکمیل کنند. علاوه بر این، مطالعات اخیر نشان داده‌اند که چنین شرایطی می‌تواند بر الگوهای بارندگی (precipitation patterns) نیز اثر بگذارد و موجب کاهش یا افزایش بارش در مناطق مختلف شود. برخی منابع تاریخی از طلوع و غروب‌های غیرعادی و نورپردازی‌های عجیب در آسمان گزارش داده‌اند که به نظر می‌رسد نتیجه پراکندگی غیرعادی نور خورشید در جو زمین باشد. در برخی مناطق، این تاریکی آن‌قدر شدید بود که مردم تصور می‌کردند پایان دنیا نزدیک است. تأثیر این پدیده بر زندگی مردم آن دوران، یکی از جالب‌ترین جنبه‌های این فوران عظیم است.

۸- تغییر در جریان‌های اقیانوسی و تشدید نوسانات اقلیمی

فوران اوکموک فقط زمین را سرد نکرد، بلکه تأثیرات آن بر جریان‌های اقیانوسی (ocean currents) نیز قابل‌توجه بود. افزایش میزان گازهای گوگردی در جو زمین باعث تغییر در الگوی گردش اقیانوسی (ocean circulation patterns) شد که به نوبه خود، بر اقلیم جهانی اثر گذاشت. بررسی‌های علمی نشان می‌دهند که پس از این فوران، جریان گلف استریم (Gulf Stream) در اقیانوس اطلس دچار اختلال شد. این تغییرات موجب کاهش دمای سطحی اقیانوس در برخی مناطق و افزایش آن در مناطق دیگر شد که منجر به تغییرات شدید اقلیمی در اروپا و آمریکای شمالی گردید. به دلیل اختلال در جریان‌های اقیانوسی، برخی مناطق بارش‌های شدید و غیرمنتظره‌ای را تجربه کردند، درحالی‌که در سایر مناطق خشکسالی‌های طولانی رخ داد. به نظر می‌رسد که تغییرات ناشی از این فوران حتی بر سیستم ال‌نینو (El Niño) نیز اثر گذاشته باشد. این تغییرات می‌توانستند چرخه‌های طبیعی اقلیمی را برای دهه‌ها دچار بی‌ثباتی کنند و اثرات آن در طولانی‌مدت باقی بماند. تأثیرات این رویداد بر آب‌وهوای جهانی، نشان می‌دهد که فوران‌های آتشفشانی می‌توانند فراتر از یک حادثه محلی باشند و کل سیاره را تحت تأثیر قرار دهند.

۹- ارتباط احتمالی با طاعون‌ها و بیماری‌های همه‌گیر

یکی از نظریه‌های جالب درباره فوران اوکموک این است که ممکن است زمینه‌ساز شیوع بیماری‌های همه‌گیر (pandemics) در آن دوران شده باشد. تغییرات شدید آب‌وهوایی و قحطی ناشی از این فوران، احتمالاً باعث کاهش سیستم ایمنی بدن انسان‌ها (immune system weakness) شده و شیوع بیماری‌های مرگبار را تسهیل کرده است. برخی از منابع تاریخی نشان می‌دهند که در سال‌های پس از این رویداد، اپیدمی‌هایی در نقاط مختلف جهان شیوع پیدا کرد. برای مثال، برخی محققان معتقدند که این فوران ممکن است به شیوع یکی از اولین طاعون‌های باستانی (ancient plagues) در روم و مدیترانه کمک کرده باشد. کاهش مواد غذایی و گرسنگی گسترده، مردم را در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر کرد و شرایط را برای رشد سریع عوامل بیماری‌زا فراهم نمود. این احتمال وجود دارد که افزایش میزان رطوبت جو (atmospheric humidity) و تغییرات اقلیمی، زیستگاه مناسب‌تری برای ناقلین بیماری‌ها (disease vectors) مانند موش‌ها و پشه‌ها ایجاد کرده باشد. این فرضیه هنوز به‌طور قطعی اثبات نشده است، اما شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند تغییرات اقلیمی ناشی از این فوران، احتمالاً نقش مهمی در بحران‌های بهداشتی آن دوران داشته است.

۱۰- ارتباط آن با افسانه‌های آخرالزمانی باستانی

یکی از جنبه‌های کمتر شناخته‌شده فوران اوکموک، احتمال ارتباط آن با افسانه‌های آخرالزمانی (apocalyptic myths) است. در بسیاری از تمدن‌های باستانی، داستان‌هایی درباره تغییرات ناگهانی آب‌وهوا، تاریکی غیرعادی و قحطی‌های بزرگ وجود دارد که می‌توانند به این فوران نسبت داده شوند. برخی از منابع تاریخی روم و مصر اشاره می‌کنند که مردم تصور می‌کردند که “خشم خدایان” باعث این تغییرات ناگهانی شده است. حتی در برخی از متون مذهبی که در قرن‌های بعدی نوشته شدند، نشانه‌هایی از تأثیرات این فوران دیده می‌شود. برای مثال، برخی از پژوهشگران معتقدند که توصیفات مربوط به “خورشید تاریک شده” و “ماه بی‌نور” در متون مذهبی یهودی و مسیحی، ممکن است به همین دوره اشاره داشته باشد. همچنین، برخی افسانه‌های اسکاندیناوی درباره زمستان‌های طولانی و قحطی‌های مرگبار نیز ممکن است بازتابی از این رویداد باشند. تأثیر عمیق این فوران بر زندگی مردم آن زمان، باعث شد که این تجربه در قالب اسطوره‌ها و روایات نسل‌به‌نسل منتقل شود. هنوز مشخص نیست که چه میزان از این افسانه‌ها مستقیماً به این رویداد مرتبط هستند، اما ارتباط آن با باورهای آخرالزمانی باستانی، یکی از جنبه‌های جذاب این فوران است.