همه چیز از یک سفر ماجراجویانه «آلفرد» به آفریقا شروع شد.  او به یک منطقه روستایی در آفریقا سفر کرده بود، پس از بازگشت دچار خستگی شدید، تب مداوم و مشکلات خواب شد. ابتدا همه فکر می‌کردند که او دچار یک آنفلوآنزای ساده شده، اما وضعیتش به مرور بدتر شد و به مرحله‌ای رسید که تقریباً تمام روز را در خواب بود. پزشکان بعد از چند آزمایش، تشخیص دادند که او به بیماری خواب آفریقایی (African Sleeping Sickness) مبتلا شده است. این بیماری که توسط انگل تریپانوزوما (Trypanosoma) و از طریق نیش مگس تسه‌تسه (Tsetse Fly) منتقل می‌شود، می‌تواند به سیستم عصبی حمله کرده و باعث بی‌هوشی طولانی‌مدت شود. یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های بیماری خواب آفریقایی این است که مراحل اولیه آن بسیار شبیه به بیماری‌های ساده مانند مالاریا یا آنفلوآنزا به نظر می‌رسد. اما اگر درمان نشود، می‌تواند وارد مغز شود و به تغییرات جدی در الگوی خواب و حتی بی‌هوشی منجر شود.

همه ما تصور می‌کنیم که خواب، نشانه‌ای از استراحت و بازسازی بدن است، اما در بیماری خواب آفریقایی، خواب به یک وضعیت مرگبار تبدیل می‌شود. بیمارانی که به مرحله پیشرفته این بیماری می‌رسند، دچار اختلالات عصبی شدید، توهم (Hallucinations) و تغییرات شخصیتی می‌شوند. دلیل این علائم این است که انگل تریپانوزوما به سد خونی-مغزی (Blood-Brain Barrier) نفوذ کرده و مغز را آلوده می‌کند. همین موضوع باعث می‌شود که فرد وارد یک حالت نیمه‌هوشیار شده و کنترل خود را از دست بدهد. بدون درمان مناسب، بیماری خواب آفریقایی می‌تواند منجر به کما (Coma) و در نهایت مرگ شود.

۱- بیماری خواب آفریقایی در دو مرحله پیشرفت می‌کند

بیماری خواب آفریقایی دارای دو مرحله اصلی است که هر کدام علائم خاص خود را دارند. در مرحله اول، انگل در جریان خون تکثیر می‌شود و باعث تب، ضعف، درد عضلانی، تورم غدد لنفاوی و سردرد می‌شود. این علائم ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها ادامه پیدا کنند و بسیاری از بیماران در این مرحله به اشتباه تصور می‌کنند که یک بیماری عفونی معمولی دارند. در مرحله دوم، انگل از طریق سد خونی-مغزی به سیستم عصبی مرکزی نفوذ می‌کند و اینجاست که مشکلات جدی آغاز می‌شود. بیماران دچار تغییرات رفتاری، توهم، اختلالات خواب و در نهایت بی‌هوشی طولانی‌مدت می‌شوند. این مرحله به نام مرحله عصبی یا نورولوژیکال فاز (Neurological Phase) شناخته می‌شود و اگر درمان نشود، می‌تواند کشنده باشد.

۲- اختلال خواب ناشی از این بیماری، یک چرخه معکوس خواب ایجاد می‌کند

یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های بیماری خواب آفریقایی این است که باعث برعکس شدن الگوی خواب در بیماران می‌شود. مبتلایان به این بیماری، در طول روز خواب‌آلود هستند و در شب بیدار می‌مانند، حالتی که به آن اختلال ریتم شبانه‌روزی خواب (Circadian Rhythm Disorder) گفته می‌شود. این تغییر ناگهانی در ساعت بیولوژیک بدن به دلیل تأثیر انگل بر روی مغز رخ می‌دهد. انگل تریپانوزوما به بخش‌هایی از مغز که مسئول تنظیم خواب هستند، حمله کرده و تعادل مواد شیمیایی عصبی را تغییر می‌دهد. با پیشرفت بیماری، این اختلال خواب به مرحله‌ای می‌رسد که بیمار نمی‌تواند از خواب بیدار شود و به بی‌هوشی طولانی‌مدت فرو می‌رود.

۳- بیماری خواب آفریقایی بدون درمان منجر به مرگ می‌شود

این بیماری اگر درمان نشود، می‌تواند در نهایت باعث مرگ بیمار شود. علت اصلی این موضوع این است که سیستم عصبی به شدت آسیب می‌بیند و بدن دیگر قادر به حفظ عملکردهای حیاتی خود نیست. بیمارانی که به مرحله پیشرفته می‌رسند، دچار کاهش وزن شدید، تشنج (Seizures)، اختلال در بلع (Dysphagia) و فلج جزئی یا کامل بدن می‌شوند. در نهایت، فرد وارد کما شده و به دلیل نارسایی اندام‌ها یا عفونت‌های ثانویه جان خود را از دست می‌دهد. تنها راه جلوگیری از این فاجعه، تشخیص زودهنگام و درمان سریع با داروهای ضدانگلی مانند سورامین (Suramin) یا ملیارسوپرول (Melarsoprol) است.

۴- مگس تسه‌تسه تنها در مناطق خاصی از آفریقا زندگی می‌کند

بیماری خواب آفریقایی به دلیل این‌که مگس تسه‌تسه ناقل آن است، فقط در مناطق خاصی از آفریقا دیده می‌شود. این مگس در مناطق گرم و مرطوب آفریقای سیاه (Sub-Saharan Africa) زندگی می‌کند، جایی که جنگل‌ها و رودخانه‌های زیادی وجود دارند. بیش از ۶۰ میلیون نفر در آفریقا در معرض خطر این بیماری قرار دارند. برخی کشورها مانند جمهوری دموکراتیک کنگو، اوگاندا، چاد و آنگولا بیشترین موارد ابتلا را دارند. خوشبختانه، اقدامات کنترلی مانند استفاده از تله‌های مخصوص، اسپری‌های حشره‌کش و حذف زیستگاه‌های مگس تسه‌تسه باعث کاهش موارد بیماری شده است.

۵- انگل تریپانوزوما دارای توانایی تغییر شکل برای فرار از سیستم ایمنی است

یکی از دلایلی که درمان بیماری خواب آفریقایی دشوار است، این است که انگل تریپانوزوما به طور مداوم تغییر شکل می‌دهد تا از سیستم ایمنی بدن فرار کند. این انگل یک لایه پروتئینی سطحی دارد که می‌تواند ساختار آن را تغییر دهد، فرآیندی که به آن تغییر آنتی‌ژنیک (Antigenic Variation) گفته می‌شود. این تغییر باعث می‌شود که سیستم ایمنی بدن نتواند به‌طور مؤثر آن را شناسایی و از بین ببرد. همین ویژگی باعث می‌شود که عفونت طولانی‌مدت شود و نیاز به درمان دارویی قوی و هدفمند داشته باشد.

۶- بیماری خواب آفریقایی می‌تواند سال‌ها در بدن پنهان بماند

برخی از انواع انگل تریپانوزوما، به ویژه تریپانوزوما بروسی گامبیانسه (Trypanosoma brucei gambiense)، می‌توانند مدت‌ها بدون ایجاد علائم در بدن باقی بمانند. در این موارد، فرد ممکن است برای چندین ماه یا حتی سال‌ها ناقل بیماری باشد بدون اینکه متوجه شود. این نوع از بیماری خواب آهسته پیشرفت می‌کند و علائم آن ممکن است ابتدا خفیف باشند، مانند خستگی، سردرد و تب متناوب. اما در نهایت، وقتی انگل وارد سیستم عصبی شود، علائم شدیدتر می‌شوند و شامل اختلالات خواب، مشکلات عصبی و بی‌هوشی طولانی‌مدت خواهند شد. به دلیل این ویژگی پنهان، تشخیص زودهنگام بیماری بسیار دشوار است و افراد اغلب زمانی متوجه بیماری می‌شوند که به مرحله پیشرفته رسیده باشد. این امر باعث می‌شود که میزان مرگ‌ومیر در موارد درمان‌نشده بسیار بالا باشد. آزمایش‌های خونی معمولی ممکن است در مراحل اولیه بیماری قادر به تشخیص انگل نباشند. در مناطق پرخطر، غربالگری منظم افراد حتی بدون علائم می‌تواند به کاهش شیوع بیماری کمک کند.

۷- برخی حیوانات نیز می‌توانند ناقل بیماری خواب آفریقایی باشند

علاوه بر انسان، برخی از حیوانات وحشی و اهلی نیز می‌توانند به انگل تریپانوزوما آلوده شوند و نقش مخزن (Reservoir) را برای بیماری داشته باشند. حیواناتی مانند گاو، بز، خوک وحشی، گوزن و برخی نخستی‌سانان (Primates) می‌توانند بدون بروز علائم شدید، انگل را در خون خود حمل کنند. مگس تسه‌تسه هنگام تغذیه از خون این حیوانات، انگل را به خود می‌گیرد و سپس هنگام نیش زدن انسان‌ها، آن را منتقل می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که کنترل بیماری سخت‌تر شود، زیرا فقط از بین بردن مگس‌ها کافی نیست و باید به کاهش انتقال از طریق حیوانات نیز توجه کرد. در برخی مناطق، این بیماری نه‌تنها بر انسان‌ها، بلکه بر دام‌ها نیز تأثیر می‌گذارد و موجب کاهش تولید گوشت و شیر می‌شود. دامپزشکان در مناطقی که این بیماری شایع است، اغلب برای حیوانات داروهای ضدانگلی تجویز می‌کنند. برخی از گونه‌های انگل تریپانوزوما، مانند تریپانوزوما بروسی رودزیانسه (T. b. rhodesiense)، بیشتر در حیوانات دیده می‌شوند اما می‌توانند انسان را نیز آلوده کنند. این ویژگی باعث شده است که بیماری همچنان در برخی مناطق آفریقا به‌صورت بومی باقی بماند.

۸- داروهای درمان بیماری خواب آفریقایی بسیار سمی هستند

درمان بیماری خواب آفریقایی به داروهایی نیاز دارد که بتوانند از سد خونی-مغزی عبور کرده و انگل را از بین ببرند، اما بسیاری از این داروها عوارض جانبی شدیدی دارند. داروی ملیارسوپرول (Melarsoprol) که برای مرحله پیشرفته بیماری استفاده می‌شود، حاوی آرسنیک (Arsenic) است و می‌تواند باعث مرگ در ۵ تا ۱۰ درصد بیماران شود. این دارو اثرات سمی شدیدی بر روی سیستم عصبی مرکزی، کلیه‌ها و قلب دارد و ممکن است باعث تشنج (Seizures) و حتی کما (Coma) شود. به دلیل خطرات بالا، در سال‌های اخیر داروهای جدیدتری مانند نفورتیموکس-افلورنی‌تی (Nifurtimox-Eflornithine Combination Therapy – NECT) توسعه یافته‌اند که کمتر سمی هستند و تأثیر بهتری دارند. با این حال، هنوز هم درمان بیماری به امکانات پزشکی پیشرفته نیاز دارد و در مناطق دورافتاده دسترسی به این داروها دشوار است. برخی از داروهای مورد استفاده باید از طریق تزریق وریدی چندروزه در بیمارستان تجویز شوند که این موضوع کنترل بیماری را سخت‌تر می‌کند. به همین دلیل، تمرکز جهانی بر پیشگیری و کنترل انتقال بیماری به جای درمان آن قرار دارد.

۹- دانشمندان در حال توسعه واکسن برای بیماری خواب آفریقایی هستند

تا به امروز هیچ واکسنی برای بیماری خواب آفریقایی وجود ندارد، اما تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. یکی از مشکلات اصلی در توسعه واکسن، توانایی انگل تریپانوزوما در تغییر آنتی‌ژن‌های سطحی خود است، که باعث می‌شود سیستم ایمنی نتواند پاسخ پایداری ایجاد کند. با این حال، دانشمندان در حال مطالعه پروتئین‌های ثابت انگل هستند که می‌توانند هدف مناسبی برای واکسن باشند. برخی از آزمایش‌های اولیه روی حیوانات نشان داده‌اند که ایجاد ایمنی در برابر این بیماری ممکن است امکان‌پذیر باشد. علاوه بر واکسن، تلاش‌هایی برای تولید داروهای جدید و کم‌خطرتر نیز در حال انجام است. پیشرفت در زمینه مهندسی ژنتیک و ایمونولوژی ممکن است در آینده به تولید یک واکسن مؤثر کمک کند. در صورت تولید یک واکسن مؤثر، می‌توان به ریشه‌کن کردن بیماری خواب آفریقایی در آفریقا امیدوار بود.

۱۰- برخی افراد دارای مقاومت طبیعی نسبت به بیماری خواب آفریقایی هستند

تحقیقات نشان داده است که برخی از افراد به‌طور ژنتیکی نسبت به بیماری خواب آفریقایی مقاوم هستند. در برخی جمعیت‌های آفریقایی، جهش‌های ژنتیکی خاصی در پروتئین‌های خونی وجود دارد که از تکثیر انگل تریپانوزوما در بدن جلوگیری می‌کند. یکی از این جهش‌ها مربوط به پروتئین ApoL1 (Apolipoprotein L1) است که به‌طور طبیعی در خون برخی افراد آفریقایی وجود دارد و می‌تواند انگل را از بین ببرد. با این حال، این مزیت ژنتیکی ممکن است با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های کلیوی همراه باشد. دانشمندان در حال بررسی این موضوع هستند که چگونه می‌توان از این ویژگی ژنتیکی برای تولید داروهای جدید استفاده کرد. این کشف می‌تواند در آینده به درمان‌های طبیعی‌تر و کم‌خطرتر برای بیماری خواب آفریقایی منجر شود. با وجود این، هنوز مشخص نیست که چه درصدی از افراد در برابر این بیماری مقاوم هستند و آیا این ویژگی می‌تواند در سطح جمعیت تأثیر قابل‌توجهی داشته باشد یا خیر.