اقتصاد ایران به دلایل مختلف داخلی و خارجی شرایط بسیار سختی و نابسامانی دارد. نظام سلامت کشورمان متناسب با این فضا شرایط مناسبی ندارد و اصلاح آن در کنار اصلاح شرایط عمومی اقتصادی بیش از هر زمانی به شایسته سالاری در مدیریت، بهداشت محوری به جای درمان محوری، مدیریت تعارض منافع و ساماندهی بیمه‌ها نیاز دارد.

عدالت در سلامت به عنوان یکی از شاخه‌های اصلی عدالت اجتماعی، خود از سه حیطه شامل عدالت در بهره مندی از خدمات سلامت، عدالت در تامین مالی سلامت و عدالت در وضعیت سلامت تشکیل شده است.

 نظام‌های سلامت در سراسر جهان طرح‌هایی را برای ارتقای وضعیت این ابعاد طراحی و پیاده سازی می‌کنند. با جستجوی مقالات معتبر دهه گذشته در پایگاه‌های اطلاعاتی مبتنی بر کلیدواژه‌های عدالت در سلامت می‌توان به وضوح مشاهده کرد که بیشتر اسناد مربوط به کشورهای قرار گرفته در قاره‌های آفریقا و آسیا بوده و کشورهای اروپایی چالش عمده‌ای در این حوزه ندارند.

در ارتباط با کشورهای قاره آمریکا (به جز کانادا و ایالات متحده) نمی‌توان اظهار عقیده دقیقی داشت، زیرا با اینکه جزو کشورهای در حال توسعه و با درآمد کم و درآمد متوسط (متوسط رو به پایین، متوسط رو به بالا) هستند اما احتمالا پژوهشگران و به تبع آن مقالات کمتری داشته و وضعیت دقیق آنها مشخص نیست.

عمده کشورهای آفریقایی-آسیایی در زمینه فوق الذکر از وضعیت نامطلوب و شکننده‌ای رنج می‌برند. راهبردهای عدالت گستر در این مناطق مقطعی و دارای تاثیرات کوتاه مدت هستند.

ریشه این موضوع را بیشتر می‌توان در ضعف زیرساخت‌های اساسی این کشورها جستجو کرد. در ادامه و برای شفاف‌تر شدن موضوع مثالی از عدالت در تامین مالی سلامت- که تخصص مطالعاتی-پژوهشی نگارنده همین حیطه است- بیان می‌ شود.

سه حلقه عدالت در سلامت

چرخه عدالت در تامین مالی سلامت پویا بوده و سه حلقه جمع‌آوری منابع، انباشت منابع و خرید خدمات دارد. با در نظرگیری حلقه اول و محاسبه نشانگرها و شاخص‌های شناخته شده‌ای همچون هزینه‌های کمرشکن سلامت و هزینه‌های فقرزای سلامت. اطلاعات ارزشمندی از روندهای جاری در اختیار سیاستگذاران، مدیران و اقتصاددانان سلامت قرار می‌گیرد.

 مبتنی بر فرمول و به بیانی ساده، هزینه‌های کمرشکن سلامت میدان تقابل دو مولفه پرداخت‌های مستقیم از جیب برای خدمات سلامت در صورت کسر و ظرفیت پرداخت خانوارها (می‌توان آن را معادل اندازه سفره خانوارها قلمداد کرد) در مخرج کسر است. با اینکه در کشوری همچون ایران هر دوی این مولفه‌ها در سال‌های اخیر از نظر اسمی رشد یافته‌اند. اما روند صعودی میزان مواجهه با هزینه‌های کمرشکن سلامت بیانگر این واقعیت است که صورت کسر قدرتمند از مخرج آن بوده است.

متاسفانه اقتصاد ایران ایران عزیزمان بنا بر دلایل مختلف و متنوع داخلی (از جمله بی‌انضباطی مالی دولت) و خارجی (از جمله اعمال تحریم‌های بین‌المللی)، در حال تجربه شرایط بسیار سخت و وقوع نابسمانی‌های گسترده است.

آشفتگی در نظام سلامت

تاثیر این آشفتگی‌ها به وضوح در بخش سلامت قابل مشاهده است. به همین دلیل در همه کشورها آن دسته از اقدامات متولیان سلامت که رنگ و بوی عدالت دارند. مادامی که زیرساخت‌های جامعه به صورت نظام‌مند، تدریجی و با اختصاص منابع کافی اصلاح نگردند، آن‌گونه که مطلوب است راه به جایی نخواهند برد.

در مجموع، تحقق عدالت در سلامت، پوشش همگانی سلامت و همچنین اهداف توسعه پایدار، عمدتا در گروی بهبود و توسعه زیرساخت‌های بنیادی کشورها (سیاسی، اجتماعی، آموزشی، اقتصادی، انرژی، عمرانی، حمل و نقل، دیجیتال، فرهنگی، محیطی و …) است.

قدر مسلم در این گذرگاه، مواردی نیز مربوط به زیرساخت‌ها و عملکرد بهینه خود سیستم سلامت هستند که توصیه می‌شود با ایجاد رویکردهای شایسته سالاری در انتخاب مدیران، بهداشت محوری در مقابل درمان محوری، مدیریت تعارض منافع، تقویت بیمه‌های سلامت پایه، توجه به هوش مصنوعی و هوشمندسازی فرآیندهای سلامت و بسیاری موارد ضروری دیگر عمیقا اصلاح شوند.

محمدرضا شیخی چمان

 استادیار اقتصاد سلامت