یک بیماری قدیمی دوباره به صحنه بازگشته است: سل (Tuberculosis – TB). از ژانویه ۲۰۲۴، شیوع جدی سل در کانزاس‌سیتی و دو شهرستان اطراف آن گزارش شده و تا مارس ۲۰۲۵ این موضوع ادامه دارد. بر اساس گزارش‌ها، تاکنون ۱۴۷ نفر به این عفونت مبتلا شده‌اند که ۶۷ نفر از آن‌ها علائم بیماری را نشان داده‌اند. بقیه، یعنی ۸۰ نفر، به سل نهفته (Latent TB) مبتلا شده‌اند، وضعیتی که در آن فرد آلوده است اما علائمی ندارد.

سل همچنان یکی از کشنده‌ترین بیماری‌های عفونی در جهان محسوب می‌شود و تنها در سه سال نخست پاندمی کووید-۱۹ میزان مرگ‌ومیر آن تحت‌الشعاع این بیماری جدید قرار گرفت.

تاریخچه‌ای از بیماری سل

عامل بیماری سل، مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (Mycobacterium tuberculosis) است که هزاران سال است انسان‌ها را آلوده می‌کند. تحقیقات نشان داده‌اند که ۹۰۰۰ سال پیش، این بیماری در اسکلت‌های یافت‌شده در شرق مدیترانه وجود داشته است.

بقراط (Hippocrates) در ۴۱۰ تا ۴۰۰ پیش از میلاد، این بیماری را با نام فْتیزِس (phthisis – به معنای تحلیل و ضعف تدریجی بدن) توصیف کرده بود. نام‌های دیگر این بیماری مصرف (Consumption) و طاعون سفید (White Plague) بوده است، زیرا مبتلایان به دلیل کم‌خونی (Anemia) رنگ‌پریده و ضعیف به نظر می‌رسیدند.

در قرون وسطی، نوعی از این بیماری که باعث تورم گردن و ایجاد زخم‌های اسکورفولا (Scrofula – تورم غدد لنفاوی گردن) می‌شد، به شرّ پادشاهان (The King’s Evil) معروف بود، زیرا تصور می‌شد لمس شدن توسط پادشاه می‌تواند شفابخش باشد.

اما در سال ۱۸۶۵ بود که ژان آنتوان ویلمان (Jean Antoine Villemin)، پزشک نظامی فرانسوی، ثابت کرد که این بیماری از طریق انتقال از حیوانات آلوده به حیوانات سالم منتشر می‌شود. در نهایت، رابرت کخ (Robert Koch) در ۱۸۸۲ توانست عامل عفونی سل را کشف کند و این یافته را در ۲۴ مارس اعلام کرد، روزی که اکنون به عنوان روز جهانی سل (World TB Day) شناخته می‌شود.

راه‌های انتقال سل

این بیماری از طریق ذرات عفونی کوچک موجود در هوا منتشر می‌شود. وقتی فرد مبتلا سرفه یا آواز خواندن می‌کند یا حتی هنگام تنفس در خواب، می‌تواند میکروب‌های سل را پخش کند.

همچنین، نوعی از این بیماری می‌تواند از طریق مصرف محصولات لبنی غیرپاستوریزه منتقل شود. در موارد نادر، پیوند استخوان (Bone Graft) نیز به عنوان یک روش انتقال ثبت شده است.

منبع شیوع اخیر سل در کانزاس هنوز ناشناخته است، اما این بیماری بیش از همه، افراد کم‌درآمد را تحت تأثیر قرار داده و دو نفر در اثر آن جان خود را از دست داده‌اند. یک فرد مبتلا به سل درمان‌نشده، می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۵ نفر دیگر را آلوده کند.

آیا پاندمی کووید-۱۹ نقشی در بازگشت سل داشته است؟

پاندمی کووید-۱۹ به طور چشمگیری در افزایش موارد سل مؤثر بوده است. موارد ابتلا به این بیماری در سراسر جهان از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳، حدود ۴.۶٪ افزایش یافت، در حالی که پیش از آن، میزان ابتلا به طور مداوم در حال کاهش بود.

در ایالات متحده، میزان ابتلا به سل بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ بیش از ۱۵٪ رشد داشت. یکی از دلایل این افزایش، کاهش دسترسی به مراکز درمانی در دوران قرنطینه بود. بسیاری از افراد به دلیل ترس از ابتلا به کووید-۱۹ از مراجعه به بیمارستان‌ها خودداری کردند و این موضوع باعث شد موارد جدید سل دیر تشخیص داده شوند و درمان به تأخیر بیفتد. این وضعیت در سراسر جهان موجب بیش از ۷۰۰ هزار مرگ اضافی ناشی از سل شد.

علاوه بر این، کمبود دارو و اختلال در زنجیره تأمین بین ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳، درمان بیماران را با چالش‌های بزرگی مواجه کرد.

درمان‌های اصلی سل

تنها راه درمان قطعی سل، درمان چنددارویی (Multidrug Therapy) است. پیش از کشف آنتی‌بیوتیک‌ها در دهه ۱۹۳۰، روش‌های درمانی شامل فصد خون (Bloodletting)، مصرف روغن جگر ماهی و اقامت در مناطق مرتفع و خشک مانند کوهستان‌های آدیرونداک و راکی بود.

اولین آنتی‌بیوتیکی که برای درمان سل به کار رفت، استرپتومایسین (Streptomycin) در دهه ۱۹۴۰ بود، اما این میکروب خیلی زود در برابر آن مقاوم شد. در دهه ۱۹۵۰، داروی ایزونیازید (Isoniazid) معرفی شد، اما باز هم مقاومت دارویی رخ داد.

امروزه، ترکیب دو یا چهار دارو برای درمان عفونت‌های نهفته و فعال به کار می‌رود. درمان سل فعال، حداقل شش ماه به طور مداوم طول می‌کشد. اگر بیماران درمان را زودتر متوقف کنند، بیماری می‌تواند گسترش پیدا کند و حتی سل مقاوم به چند دارو (MDR-TB – Multidrug-Resistant TB) ایجاد شود که نیاز به درمان پیچیده‌تر و طولانی‌تری دارد.

نکته مهم اینجاست که تمامی داروهای سل، عوارض جانبی شدیدی دارند و بیماران حتی پس از درمان نیز با مشکلاتی در کیفیت زندگی خود مواجه خواهند بود.

چرا آگاهی از سل مهم است؟

سل همچنان یک بحران جهانی سلامت عمومی محسوب می‌شود و آموزش عمومی درباره راه‌های انتقال و درمان آن، بهترین راه دفاعی در برابر این بیماری است.

یک نکته بسیار مهم این است که افراد مبتلا به سل نهفته ممکن است برای سال‌ها بدون علائم باقی بمانند و تنها در صورتی تشخیص داده شوند که به عنوان بخشی از یک بررسی شیوع مورد آزمایش قرار گیرند. در کانزاس، بیش از نیمی از مبتلایان فقط به این دلیل شناسایی شدند که این بیماری به‌طور گسترده مورد بررسی قرار گرفت.

چه کسانی مستعد بیماری سل هستند؟

برخی افراد بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند. این گروه‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:

• افرادی با سیستم ایمنی ضعیف
• بیماران مبتلا به HIV/AIDS
• افراد تحت شیمی‌درمانی
• بیماران با پیوند عضو که داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند
• افراد مبتلا به دیابت
• افراد دچار سوءتغذیه یا کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری
• افرادی که در معرض تماس مستقیم با افراد مبتلا به سل فعال هستند
• اعضای خانواده بیمار
• کادر درمان (پزشکان، پرستاران، تکنسین‌های آزمایشگاه)
• زندانیان و افراد در مراکز نگهداری جمعی (مانند پناهگاه‌های بی‌خانمان‌ها)
• افراد با شرایط زندگی نامناسب یا اجتماعی خاص
• کسانی که در مناطق پرجمعیت یا با تهویه نامناسب زندگی می‌کنند
• مهاجرانی از کشورهای با شیوع بالای سل (مانند برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی)
• افراد سیگاری و مصرف‌کنندگان مواد مخدر

۲. علائم و نشانه‌های اولیه سل ممکن است چه باشند؟

علائم سل بسته به این‌که بیماری در مرحله نهفته باشد یا فعال، متفاوت هستند.

الف) سل نهفته (Latent TB)

• این افراد هیچ علامت خاصی ندارند و احساس بیماری نمی‌کنند.
• باکتری در بدن آن‌ها وجود دارد اما غیر فعال است.
• فقط از طریق آزمایش پوستی یا خونی قابل تشخیص است.
• این افراد ناقل بیماری نیستند، اما ممکن است در آینده به سل فعال تبدیل شوند.

ب) سل فعال (Active TB)

زمانی که باکتری سل فعال می‌شود، فرد بیمار می‌شود و می‌تواند دیگران را نیز آلوده کند. برخی از نشانه‌های اولیه شامل موارد زیر است:

• سرفه مداوم بیش از سه هفته
• خروج خلط خونی یا چرکی هنگام سرفه
• درد قفسه سینه
• تب خفیف و تعریق شبانه
• کاهش اشتها و کاهش وزن ناگهانی
• احساس خستگی و ضعف عمومی
• تنگی نفس (در موارد پیشرفته)

اگر سل در قسمت‌های دیگر بدن باشد، علائم ممکن است بسته به محل عفونت متفاوت باشند. مثلاً درگیری ستون فقرات باعث کمردرد، درگیری کلیه‌ها باعث وجود خون در ادرار و درگیری غدد لنفاوی باعث تورم آن‌ها می‌شود.

۳. آزمایش‌ها و روش‌های تشخیص بیماری سل

تشخیص سل شامل چندین روش آزمایشگاهی و تصویربرداری است. مهم‌ترین روش‌های تشخیصی عبارت‌اند از:

تست‌های پوستی و خونی
تست توبرکولین (PPD یا Mantoux test)

مقدار کمی آنتی‌ژن باکتری سل زیر پوست تزریق می‌شود.
اگر بعد از ۴۸ تا ۷۲ ساعت محل تزریق متورم شود، احتمال ابتلا به سل وجود دارد.
این تست بین سل نهفته و فعال تمایز قائل نمی‌شود.
آزمایش خون (Interferon-Gamma Release Assay – IGRA)

بررسی پاسخ ایمنی بدن به باکتری سل در آزمایشگاه
این تست به‌ویژه برای افرادی که واکسن BCG زده‌اند مفید است.

آزمایش‌های تصویربرداری

عکس رادیولوژی از قفسه سینه (X-ray Chest)

بررسی وجود لکه‌ها یا حفره‌های غیرطبیعی در ریه
معمولاً به‌عنوان تست مکمل استفاده می‌شود.

سی‌تی‌اسکن ریه

در موارد مشکوک، سی‌تی‌اسکن اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت ریه ارائه می‌دهد.

 آزمایش‌های مستقیم روی نمونه‌های خلط یا سایر مایعات بدن
اسمیر خلط (Sputum Smear Test)

بررسی مستقیم میکروب سل در زیر میکروسکوپ با استفاده از رنگ‌آمیزی خاص
این تست سریع ولی حساسیت آن پایین است.

کشت خلط (Sputum Culture Test)

نمونه خلط در محیط کشت مخصوص قرار داده می‌شود تا رشد باکتری سل بررسی شود.
این روش قطعی است اما چند هفته طول می‌کشد.

تست PCR (Polymerase Chain Reaction) یا GeneXpert

تشخیص ژنتیکی سریع باکتری سل در نمونه خلط
دقت بالاتر نسبت به سایر روش‌ها و امکان شناسایی مقاومت دارویی

د) سایر روش‌های تشخیصی (در موارد سل خارج ریوی)

نمونه‌برداری از بافت‌های بدن (بیوپسی)

در صورت مشکوک بودن به سل در غدد لنفاوی، استخوان، کلیه یا سایر اعضا انجام می‌شود.

مایع نخاعی (Lumbar Puncture)

برای تشخیص سل مننژیت (درگیری مغز و نخاع) استفاده می‌شود.

منبع