پژوهشی گسترده، که حاصل همکاری ۲۸ پژوهشگر از ۱۸ مؤسسه علمی در اروپا و ایالات متحده است، به پاسخ یکی از مهم‌ترین پرسش‌های علم عصب‌روان‌شناسی نزدیک شده: آیا اختلالات روانی ریشه‌هایی پیش از تولد دارند؟ پاسخ این پژوهش، به شکل غیرمنتظره‌ای، به جُفت (placenta) ختم می‌شود.

این تحقیق برای نخستین‌بار نشان داده که تغییرات شیمیایی خاصی به نام «مِتیلاسیونِ دی‌اِن‌اِی» (DNA methylation) در سلول‌های جُفتی می‌توانند باعث شوند ژن‌هایی که در شکل‌گیری اختلالات روانی نقش دارند، به شکل متفاوتی فعال یا غیرفعال شوند.

به‌بیان ساده‌تر، شاید اسکیزوفرنی (schizophrenia)، اختلال دوقطبی (bipolar disorder) و افسردگی عمده (major depressive disorder) از همان ماه‌های اول زندگی جنینی در حال شکل‌گیری باشند.

متیلاسیون DNA چیست و چه می‌کند؟

مِتیلاسیون نوعی تغییر اپی‌ژنتیکی است؛ یعنی تغییری که روی DNA اتفاق می‌افتد، بدون آن‌که توالی آن را عوض کند. در این فرایند، گروه‌هایی کوچک از اتم‌های کربن و هیدروژن (متیل‌ها) به نقاط خاصی از DNA می‌چسبند و مانند کلید، برخی ژن‌ها را روشن یا خاموش می‌کنند.

این فرایند به‌شکل طبیعی در بدن انجام می‌شود و در رشد، یادگیری، پاسخ بدن به محیط و حتی بروز بیماری‌ها نقشی کلیدی دارد. اما آنچه اهمیت این پژوهش را دوچندان می‌کند، این است که نشان داده شده بخشی از این متیلاسیون‌ها در جُفت می‌توانند سرنوشت مغز را رقم بزنند.

جُفت: یک عضو بی‌صدا اما بسیار تاثیرگذار

جُفت، عضوی حیاتی است که میان جنین و بدن مادر قرار دارد. این اندام نه‌تنها مواد مغذی را به جنین می‌رساند، بلکه در تنظیم هورمون‌ها، انتقال اکسیژن و حتی دفاع ایمنی هم نقش دارد. اما اکنون معلوم شده که جُفت نقشی بسیار فراتر ایفا می‌کند: تبدیل به یک فرمانده زیست‌شناختی می‌شود که تصمیم می‌گیرد کدام ژن‌ها در مغز جنین فعال باشند یا نه.

در این پژوهش، صدها هزار نقطه از DNA در نمونه‌های جُفت جنین بررسی شد و مشخص شد که الگوهای خاصی از متیلاسیون در این ناحیه، با احتمال بروز اسکیزوفرنی، افسردگی و اختلال دوقطبی ارتباط مستقیم دارند.

اختلالات روانی از رحم آغاز می‌شوند

به‌گفته دکتر فرناندز-خیمنز (Fernandez-Jimenez)، یکی از سرپرستان پژوهش، این یافته‌ها نظریه معروف منشأ رشدی (neurodevelopmental origin) بیماری‌های روانی را تأیید می‌کنند. یعنی اختلالات روانی الزاماً نتیجه تجربیات دوران کودکی یا فشارهای بزرگسالی نیستند؛ بلکه ممکن است ریشه‌های آن‌ها به لحظاتی بازگردد که جنین هنوز در رحم بوده.

در این میان، اسکیزوفرنی پررنگ‌ترین ارتباط را با متیلاسیون جُفت نشان داده. از سوی دیگر، برای اختلالات دیگری چون اختلال بیش‌فعالی-کم‌توجهی (ADHD) و اوتیسم (autism)، شواهدی از ارتباط دیده شده اما با شدت کمتر.

پزشکی شخصی‌سازی‌شده و راه‌های پیشگیری پیش از تولد

یکی از جنبه‌های بسیار هیجان‌انگیز این پژوهش، کاربرد آن در پزشکی آینده است. اگر ما بتوانیم در ماه‌های اول بارداری یا حتی پیش از آن، الگوهای خطرناک متیلاسیون را شناسایی کنیم، می‌توانیم از تولد نوزادانی با ریسک بالای بیماری روانی جلوگیری کنیم یا آن را کاهش دهیم.

دکتر سلیروس-پورتت (Cilleros-Portet) که در همین زمینه پایان‌نامه دکترایش را نوشته، می‌گوید: «اگر از همان ابتدا بدانیم چه کسی در معرض خطر است، می‌توانیم روش‌های پیشگیری، درمان یا حمایت روانی را از همان ابتدا، به‌شکلی کاملاً فردی و اختصاصی برنامه‌ریزی کنیم».

همه ژن‌ها برای درمان مناسب نیستند

این تحقیق همچنین یک نکته ظریف و مهم را گوشزد می‌کند: همه ژن‌هایی که با بیماری‌های روانی ارتباط دارند، لزوماً در بزرگسالی هم فعال نیستند. بعضی از آن‌ها فقط در دوره‌ای کوتاه، مثلاً در ماه‌های جنینی، اثر می‌گذارند. بنابراین ممکن است تلاش برای درمان آن‌ها در بزرگسالی، بی‌فایده باشد. این یافته‌ها می‌توانند دیدگاه ما را درباره زمان مناسب مداخله درمانی متحول کنند.

اسکیزوفرنی: چهره‌ای پیچیده از اختلال روان

در پایان این گزارش، خوب است نگاه دقیق‌تری داشته باشیم به خود بیماری اسکیزوفرنی، یکی از بیماری‌هایی که در این پژوهش پررنگ شده است.

اسکیزوفرنی نوعی اختلال شدید روانی است که اغلب با هذیان (delusion)، توهم (hallucination)، اختلال در تفکر، مشکل در تمرکز، و گاه رفتارهای غیرمنطقی شناخته می‌شود. فرد مبتلا ممکن است صداهایی بشنود که وجود ندارند، باورهایی پیدا کند که از نظر دیگران غیرواقعی هستند، یا حتی تماس خود را با واقعیت از دست بدهد.

عوامل مستعدکننده اسکیزوفرنی:

• ژنتیک: اگر یکی از اعضای خانواده نزدیک، مانند والدین یا خواهر و برادر، مبتلا باشد، احتمال ابتلا افزایش می‌یابد.
• عوامل محیطی: استرس‌های شدید در دوران کودکی، مصرف مواد مخدر (مثل ماری‌جوانا در سنین پایین)، یا تجربیات آسیب‌زا می‌توانند نقش داشته باشند.
• پیشینه رشدی: زایمان‌های سخت، وزن پایین هنگام تولد، عفونت‌های ویروسی در دوران بارداری و کمبود اکسیژن در مغز جنین از دیگر عوامل مطرح‌شده هستند.
• عدم تعادل شیمیایی در مغز: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که سیستم دوپامین (dopamine system) در مغز افراد مبتلا به اسکیزوفرنی به‌شکل متفاوتی کار می‌کند.

در سال‌های اخیر، نگاه به اسکیزوفرنی از یک بیماری صرفاً روانی به یک بیماری پیچیده زیست‌-روانی-اجتماعی تغییر کرده. و حالا، با این تحقیق جدید، عنصر دیگری هم وارد بازی شده: نقش تعیین‌کننده‌ی جُفت.

منبع: neurosciencenews