یک ادعای فریبنده که به‌سرعت پخش شد

در روزهای گذشته، شبکه‌های اجتماعی پر شد از پستی با این ادعا که باستان‌شناسان ساختارهایی عظیم، استوانه‌ای و مرموز را در عمق ۶۰۰ متری زیر هرم بزرگ جیزه کشف کرده‌اند. این خبر به‌قدری هیجان‌انگیز، رمزآلود و به ظاهر علمی نوشته شده بود که حتی برخی صفحات علمی و کانال‌های تلگرامی نیز بدون تحقیق آن را بازنشر دادند.

در متن خبر آمده بود که این ساختارها با استفاده از فناوری‌هایی مانند رادار دیافراگمی مصنوعی (Synthetic Aperture Radar – SAR) و توموگرافی داپلر کشف شده‌اند. ادعا شده بود که ۸ سازه استوانه‌ای، هرکدام با ارتفاعی بیشتر از برج مرکز تجارت جهانی، در عمق ۶۰۰ متری یافت شده‌اند و به دو اتاق عظیم ۸۰ در ۸۰ متری متصل می‌شوند.

حتی قبل از بررسی منابع، باید به این نشانه‌ها شک کرد

۱. ادعای بیش از حد خارق‌العاده: عمق ۶۰۰ متر؟ ساختارهایی عظیم‌تر از بلندترین برج نیویورک؟ و آن هم زیر یک بنای ۴۵۰۰ ساله؟ این ترکیب از همان ابتدا مشکوک به‌نظر می‌رسد.

۲. عدم ذکر هیچ مرجع معتبر: در متن هیچ نامی از دانشگاه‌ها، مراجع باستان‌شناسی معتبر یا پژوهشگران بین‌المللی آورده نشده. فقط گفته شده «باستان‌شناسان مدعی شده‌اند».

۳. استفاده ابزاری از فناوری‌های واقعی: ابزارهایی مانند SAR یا توموگرافی داپلر واقعاً وجود دارند و در پژوهش‌های زمین‌شناسی استفاده می‌شوند. اما در این خبر به شکلی غیرعلمی و بی‌سند از آن‌ها یاد شده تا برای خواننده عام قابل باور باشد.

۴. زبان اغراق‌آمیز و ژورنالیستی: استفاده از عباراتی مثل «این کشف تاریخ را بازنویسی می‌کند» یا «اهرام نیرویی مرموز داشته‌اند» از ترفندهای معمول در اخبار ساختگی است.

بررسی واقعیت با استناد به منابع معتبر

بر اساس بررسی انجام‌شده توسط سایت‌های حقیقت‌سنجی معتبر مانند Snopes و FullFact، هیچ مرجع علمی یا خبرگزاری معتبر جهانی وجود این کشف را تأیید نکرده است. نه دولت مصر، نه شورای عالی آثار باستانی مصر، نه موزه‌های معتبر و نه حتی دانشگاه‌هایی که در پروژه‌های کاوش اهرام مشارکت دارند، چنین چیزی را اعلام نکرده‌اند.

در واقع، این خبر نخستین‌بار توسط یک سایت ناشناخته با سابقه تولید محتوای شبه‌علمی منتشر شد و سپس در صفحات سرگرمی و شبه‌تاریخی بازنشر شد. هیچ مقاله‌ای در پایگاه‌های علمی مانند JSTOR، Springer یا Nature درباره این ادعا منتشر نشده است.

حتی تیم‌های معتبر باستان‌شناسی مانند Scan Pyramids که با همکاری دانشگاه قاهره، پروژه‌های تصویربرداری از داخل هرم انجام داده‌اند، تاکنون فقط چند فضای خالی کوچک در بالای یکی از راهروهای داخلی پیدا کرده‌اند – و نه هیچ ساختار عظیمی در عمق زمین.

خبر فیک از کجا شروع شد؟

این شایعه نخستین‌بار در یک پست فیس‌بوکی و سپس در شبکه‌هایی مانند Reddit و تلگرام پخش شد. برخی از آن‌ها برای جذاب‌تر شدن ماجرا، تصاویری دیجیتال یا ساخته‌شده با هوش مصنوعی از «سازه‌های زیرزمینی» هم منتشر کردند که البته فاقد هرگونه منبع یا سند بودند. بسیاری از این صفحات با انگیزه کلیک، ویو و جذب مخاطب، محتوای ساختگی منتشر می‌کنند.

 
چرا فریب خبرهای فیک را می‌خوریم؟ پشت‌پرده‌ی جذاب‌ترین دروغ‌ها

در عصر ارتباطات، هر فرد به‌راحتی می‌تواند به تولیدکننده‌ی محتوا تبدیل شود. همین ویژگی، در کنار سرعت بالای انتشار اطلاعات، بستر مناسبی برای پخش گسترده‌ی اخبار جعلی فراهم کرده است. اما آنچه سبب می‌شود بسیاری از افراد—حتی با وجود تحصیلات بالا یا تجربه‌ی رسانه‌ای—فریب این اخبار را بخورند، بیش از آن‌که به سطح سواد وابسته باشد، به سازوکارهای روان‌شناختی انسان بازمی‌گردد.

تحریک احساسات به‌جای تحلیل عقلانی

اخبار فیک معمولاً طوری طراحی می‌شوند که به‌جای منطق، احساسات را هدف بگیرند. آن‌ها بر ترس، خشم، هیجان یا شگفتی مخاطب تمرکز می‌کنند. مثلاً وقتی می‌شنویم که سازه‌هایی غول‌آسا زیر هرم جیزه کشف شده‌اند، ذهن ما بلافاصله به رازها، تمدن‌های گمشده، یا انرژی‌های ناشناخته پرتاب می‌شود، بی‌آن‌که فرصت تأمل داشته باشیم. این تحریک اولیه، مخاطب را وارد حالت واکنشی می‌کند نه تحلیلی.

میل به دانستن چیزهای پنهان

انسان همواره جذب رازها و افشاگری‌هاست. خبرهای فیک اغلب خود را در قالب افشاگری‌هایی ارائه می‌کنند که گویا «قدرت‌ها نمی‌خواهند شما بدانید». همین حس توطئه و سرکوب اطلاعات، نوعی اعتبار ساختگی به اخبار می‌دهد. در مورد اهرام، وقتی گفته می‌شود که کشف جدید «نظریه‌های قدیمی را زیر سؤال می‌برد»، مخاطب احساس می‌کند با حقیقتی ممنوعه مواجه شده است.

تکنیک‌هایی که سازندگان خبرهای فیک استفاده می‌کنند

اخبار جعلی یا به تعبیری اخبار هیجان‌ساز، صرفاً از تخیل ساخته نمی‌شوند؛ بلکه بر پایه‌ی تکنیک‌هایی روان‌شناختی، زبانی و تصویری تولید می‌گردند تا در نگاه اول معتبر به نظر برسند.

استفاده از اصطلاحات علمی یا فناوری‌های پیشرفته

در بسیاری از این اخبار، از واژگان علمی همچون «توموگرافی داپلر» یا «رادار دیافراگمی مصنوعی» استفاده می‌شود. این اصطلاحات—even اگر واقعی باشند—در زمینه‌ای نادرست یا بزرگ‌نمایی‌شده به‌کار می‌روند تا خبر ظاهری پژوهشی به خود بگیرد. نبود منابع معتبر برای تأیید این اصطلاحات، اغلب نادیده گرفته می‌شود.

القای توطئه و سانسور

جملاتی نظیر «این اطلاعات را از شما پنهان کرده‌اند» یا «دانشمندان واقعی سکوت کرده‌اند» از تکنیک‌های رایج فریب هستند. مخاطب با خواندن چنین جمله‌هایی حس می‌کند که بخشی از یک اقلیت آگاه شده است. این رویکرد به‌ویژه در حوزه‌هایی چون باستان‌شناسی، فضا، پزشکی یا تاریخ فراگیرتر است.

همراه کردن تصویرسازی‌های اغراق‌آمیز

اخبار جعلی اغلب با تصویرسازی‌هایی همراه هستند که ادعای آن‌ها را تقویت کند. تصاویر شبیه‌سازی‌شده از ساختارهای زیرزمینی عظیم یا نقشه‌هایی با رنگ‌های مهیج، هرچند ساختگی باشند، در ذهن بیننده تصویری واقعی می‌سازند. تأثیر بصری یکی از مهم‌ترین ابزارهای اقناع ذهن ناآماده است.

چطور در دام این خبرها نیفتیم؟ راهکارهای ساده اما مهم

برای ایستادگی در برابر سیل خبرهای جعلی، رویکردی فعال، تحلیلی و مستند ضروری است. کاربران باید نه‌تنها در برابر محتوای جذاب، بلکه حتی در برابر اطلاعاتی که هم‌راستا با باورهای شخصی‌شان است، هوشیارانه رفتار کنند.

بررسی منبع اولیه خبر

هرگاه با خبری غیرمنتظره یا هیجان‌انگیز مواجه می‌شوید، اولین گام این است که منبع اولیه‌ی آن را بررسی کنید. آیا خبر از سوی مؤسسه‌ای علمی، دانشگاهی، رسانه‌ای معتبر منتشر شده؟ اگر خبر تنها در شبکه‌های اجتماعی یا وب‌سایت‌های گمنام بازتاب یافته باشد، باید با دیده‌ی تردید به آن نگریست.

جست‌وجو در منابع مستقل و معتبر

پیش از بازنشر یا باور کردن هر خبر، می‌توان از موتورهای جست‌وجو یا منابعی نظیر Google Scholar، رسانه‌های بین‌المللی و سازمان‌های علمی معتبر برای راستی‌آزمایی استفاده کرد. حتی وجود نداشتن چنین خبری در منابع معتبر، خود دلیلی بر جعلی بودن آن است.

شناخت الگوهای تکرارشونده‌ی اخبار جعلی

پس از مدتی، کاربرانی که تجربه‌ی برخورد با اخبار جعلی دارند، متوجه الگوهای خاص در این دست اخبار می‌شوند: استفاده از جملات کلیشه‌ای، توسل به احساسات، بزرگ‌نمایی نتایج علمی و فقدان ذکر دقیق منابع. شناخت این نشانه‌ها، فرد را از فریب در امان می‌دارد.

تقویت سواد رسانه‌ای و سواد اطلاعاتی

سواد رسانه‌ای فراتر از توانایی خواندن و نوشتن است. این نوع سواد شامل مهارت تحلیل محتوا، ارزیابی منابع و درک اهداف تولید محتواست. آموزش این مهارت‌ها، چه در قالب رسمی و چه غیررسمی، مهم‌ترین ابزار برای مقابله با اخبار فیک است.

اهداف پنهان سازندگان اخبار فیک: چرا برخی افراد یا گروه‌ها وقت و هزینه صرف تولید دروغ می‌کنند؟

انتشار اخبار جعلی، تنها حاصل کنجکاوی یا تفریح افراد بی‌کار در اینترنت نیست. بسیاری از این اخبار در چارچوب اهداف مشخص و سازمان‌یافته تولید می‌شوند. یکی از اهداف اصلی، دستکاری افکار عمومی است. بازیگران سیاسی در سطح ملی و بین‌المللی از اخبار فیک برای ایجاد فضای روانی خاص، تشویش اذهان عمومی یا تخریب چهره‌ی رقیبان خود استفاده می‌کنند. از سوی دیگر، اهداف اقتصادی نیز نقش مهمی دارند. تولید محتواهای دروغین با تیترهای جنجالی، باعث افزایش کلیک، بازدید و در نتیجه کسب درآمد از طریق تبلیغات می‌شود. در مواردی، شبکه‌های خرابکار سایبری یا اطلاعاتی، اخبار جعلی را به‌عنوان ابزاری برای اختلال در ثبات اجتماعی یا سیاسی کشورها به‌کار می‌گیرند. همچنین برخی اخبار فیک، در خدمت فرقه‌های شبه‌علمی یا تئوری‌های توطئه هستند که سعی دارند باورها یا محصولات خاصی را تبلیغ کنند. گاهی نیز، هدف فقط ایجاد سردرگمی و بی‌اعتمادی نسبت به رسانه‌ها یا نهادهای رسمی است تا مخاطب در فضای غبارآلود حقیقت و دروغ گم شود.