شاید برای خیلی‌ها عجیب باشد که بخشی از علم مدرن، مدیون سایتی نسبتاً ساده و بدون جلوه‌های بصری است که بیش از سه دهه از عمر آن می‌گذرد. سامانه‌ای به نام «آرکایو» (arXiv) که در نگاه اول فقط یک مخزن مقاله‌های علمی‌ست، اما در واقع قلب تپنده‌ی تبادل دانش در دنیای معاصر است. جایی در گوشه‌ای از اینترنت، جایی که بزرگ‌ترین ذهن‌ها یافته‌هایشان را بی‌واسطه با دیگران به اشتراک می‌گذارند. کلمه کلیدی «آرکایو» حالا برای بسیاری از پژوهشگران جوان، واژه‌ای مقدس است. در دوران بحران کرونا، اهمیت این پلتفرم بار دیگر به شکلی درخشان آشکار شد. بسیاری از نتایج نجات‌بخش، پیش از چاپ رسمی، نخست در آرکایو منتشر شدند. چه بسا اگر این فضا نبود، بسیاری از آن یافته‌ها هرگز به‌موقع دیده نمی‌شدند.

زمانی فضای سنتی چاپ مقالات علمی، همواره کند و پرهزینه بود، ولی آرکایو آمده بود تا قوانین را بشکند. چیزی که در گذشته ماه‌ها زمان می‌برد، حالا با چند کلیک در اختیار همه است. دانشجوها، استادها، یا حتی علاقه‌مندان آزاد، همگی به یک‌ اندازه امکان دسترسی دارند. این فضای باز، جریان علم را شفاف‌تر کرده و حتی به دموکراتیزه شدن آن کمک کرده است. کلمه کلیدی «آرکایو» در این فضا، یادآور امید و دسترسی عادلانه است.

اگر سال‌ها پیش از کسی می‌پرسیدید: آیا می‌شود مقاله‌ای علمی پیش از تأیید داوران، با همه به اشتراک گذاشته شود؟ پاسخ قطعاً منفی بود. اما حالا، آرکایو نه‌تنها این امر را ممکن کرده، بلکه آن را به عرف تبدیل کرده است. البته که این اتفاق با مخالفت‌هایی هم روبه‌رو بوده، به‌ویژه از سوی ناشران بزرگ که سود خود را در انحصار می‌دیدند. اما جامعه علمی جهانی، آرکایو را پذیرفت و آن را بخشی از هویت خود دانست. در جهانی که علم و فناوری هر روز شتاب می‌گیرند، نمی‌توان به ابزارهای کند گذشته اکتفا کرد. و کلمه کلیدی «آرکایو»، دقیقاً همان نقطه‌ای است که علم با سرعت زندگی هماهنگ شد. بی‌راه نیست اگر بگوییم که بخشی از امید امروز به فردا، مدیون همین بستر ساده و قدرتمند است.

۱- تولد یک انقلاب علمی در فضای دیجیتال

آرکایو (arXiv) در سال ۱۹۹۱ توسط پُل گینزپارگ (Paul Ginsparg) در آزمایشگاه ملی لوس‌آلاموس پایه‌گذاری شد. این مخزن علمی ابتدا تنها برای فیزیک نظری ایجاد شد، اما به‌سرعت رشته‌های ریاضی، کامپیوتر، زیست‌شناسی و حتی اقتصاد را دربر گرفت. تا پیش از آن، دانشمندان مجبور بودند ماه‌ها منتظر انتشار مقاله در ژورنال‌های تخصصی بمانند. اما آرکایو راهی فراهم کرد که پیش‌نویس مقاله‌ها یا «پیش‌پرینت»‌ها (Preprints) را بلافاصله منتشر کنند. یعنی بدون نیاز به بررسی داوران یا هزینه‌ی انتشار. این کار در زمان خود انقلابی بود. از همان ابتدا، آرکایو به‌عنوان پروژه‌ای دانشگاهی و غیرانتفاعی مطرح شد. از ویژگی‌های جالب آن، قابلیت آرشیو دائمی و رایگان بودنش برای همه کاربران بود. برای نسل جدید پژوهشگران، arXiv به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند نگارش علمی تبدیل شده است.

۲- مشکل قدیمیِ نشر دانشگاهی و راه‌حل نوین آرکایو

نشر دانشگاهی سال‌هاست که با انتقادات شدید روبه‌روست. ناشرانی چون الزویر (Elsevier) و اشپرینگر (Springer) با مدل‌های سودمحور خود، عملاً به کنترل‌کنندگان دانش جهانی تبدیل شده‌اند. پژوهشگران باید به‌صورت رایگان مقالات بنویسند، داوری کنند، و سپس دانشگاه‌ها برای دسترسی به همان مقالات، هزینه‌های سنگین بپردازند. آرکایو این چرخه‌ی معیوب را شکست. با حذف واسطه‌ها، ارتباط مستقیمی میان نویسنده و خواننده ایجاد شد. این یعنی دانش دیگر گروگان سرمایه نبود. یکی از مهم‌ترین انتقادات به نظام سنتی، زمان‌بر بودن داوری علمی یا «پیر ریویو» (Peer Review) است که گاه بیش از یک سال طول می‌کشد. آرکایو به‌جای داوری پیش از انتشار، اجازه داد مقاله‌ها منتشر شوند و داوری در فضای عمومی علمی شکل بگیرد. این الگوی نوین، الهام‌بخش بسیاری از پلتفرم‌های بعدی شد.

۳- نجات جان انسان‌ها در بحران کرونا با کمک arXiv

در جریان همه‌گیری کووید-۱۹، ارزش واقعی آرکایو بیش از هر زمان دیگری آشکار شد. با افزایش نیاز فوری به اطلاعات علمی، بسترهایی مانند bioRxiv و medRxiv، که از آرکایو الهام گرفته بودند، به میدان آمدند. هزاران مقاله درباره واکسن، جهش‌های ویروس و روش‌های درمانی، پیش از داوری رسمی، در این پلتفرم‌ها منتشر شدند. این امر باعث شد دانشمندان جهان بتوانند سریع‌تر تصمیم‌گیری کنند. حتی برخی تحقیقات نشان دادند که انتشار سریع‌تر یافته‌ها، احتمالاً جان میلیون‌ها انسان را نجات داده است. زمانی که هر ثانیه اهمیت دارد، انتظار برای چاپ رسمی می‌تواند مرگ‌بار باشد. آرکایو و فرزندانش، ثابت کردند که مدل نشر باز می‌تواند تأثیر مستقیمی بر بقای انسان‌ها داشته باشد. این فضا، مرز میان علم و عمل را کوتاه کرد.

۴- فرهنگ جدیدِ مشارکت علمی آزاد

یکی از آثار بلندمدت آرکایو، شکل‌گیری یک فرهنگ علمی باز و مشارکتی است. پژوهشگران از کشورهای توسعه‌یافته یا محروم، بدون هیچ محدودیتی می‌توانند از جدیدترین یافته‌ها استفاده کنند. حتی دانشجویان کارشناسی یا پژوهشگران مستقل نیز از این بستر بهره‌مند می‌شوند. بسیاری از دانشمندان با دیدن مقاله‌های دیگران، الهام می‌گیرند یا همکاری‌های جدیدی شکل می‌دهند. arXiv باعث شد علم از فضای بسته‌ی نخبگان، به دنیایی باز و جمعی تبدیل شود. همچنین امکان بررسی اشتباهات، اصلاح و گفت‌وگو، پیش از چاپ نهایی مقاله، فراهم شد. به‌نوعی، آرکایو به دانشگاهی بی‌مرز بدل شد. همین نگاه مشارکتی، الگوی تازه‌ای از علم را خلق کرده است: علمی که پیش از آن‌که رسمی شود، در دسترس همگان است.

۵- آینده‌ای که هنوز در دستان پدیدآورنده‌اش باقی‌ست

با گذشت نزدیک به ۳۵ سال از تأسیس آرکایو، هنوز هم پُل گینزپارگ نتوانسته مدیریت آن را رها کند. بسیاری می‌گویند او پیوندی عاطفی با این پلتفرم دارد. در جهانی که غول‌های فناوری روز‌به‌روز پروژه‌های قدیمی را رها می‌کنند، این وفاداری جالب‌توجه است. اما برخی نیز نگران آینده‌ی arXiv هستند. با افزایش فشارهای سیاسی و اقتصادی، ممکن است استقلال این پروژه به خطر بیفتد. همچنین، سؤال‌هایی درباره مدل داوری پس از انتشار مطرح است. با این حال، آرکایو تا امروز ثابت کرده که می‌تواند زنده و خلاق باقی بماند. آنچه روشن است، این است که میراث آن در ساختار علم مدرن ماندگار شده. arXiv اکنون بخشی از زیرساخت فکری دنیای ماست. و حذف آن، برای بسیاری، غیرقابل تصور است.

۶- تأثیر arXiv بر توسعه هوش مصنوعی و علوم رایانه

از اوایل دهه ۲۰۱۰، محققان حوزه هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) و یادگیری ماشین (Machine Learning) نیز به استفاده از آرکایو روی آوردند. این حوزه‌ها که به‌سرعت در حال رشد بودند، نیاز مبرمی به انتشار سریع یافته‌ها داشتند. کنفرانس‌های معتبر مانند NeurIPS و ICML نیز به مقالات منتشرشده در arXiv به‌عنوان پیش‌زمینه‌ی داوری توجه نشان دادند. در نتیجه، arXiv به پلتفرمی کلیدی برای تبادل سریع ایده‌ها در علوم رایانه تبدیل شد. پژوهشگران بزرگ مانند یوشوا بنجیو (Yoshua Bengio) و ایان گودفلو (Ian Goodfellow) مقالات اصلی خود را نخست در این سامانه منتشر می‌کردند. این روند موجب شد رقابت علمی سالم‌تر و شفاف‌تر شود. برخلاف گذشته، افراد بدون وابستگی سازمانی هم می‌توانستند در مباحث علمی بزرگ شرکت کنند. دسترسی جهانی به مقالات پیشرفته، نقش مهمی در رشد هم‌زمان نخبگان در کشورهای گوناگون داشت. arXiv عملاً به آزمایشگاه مشترک بین‌المللی هوش مصنوعی تبدیل شد.

۷- الهام‌بخشی arXiv برای ساخت پلتفرم‌های مشابه در حوزه‌های گوناگون

موفقیت arXiv موجب شد پلتفرم‌های مشابهی در حوزه‌های دیگر علوم ایجاد شود. bioRxiv در زیست‌شناسی، medRxiv در علوم پزشکی و SocArXiv در علوم اجتماعی از جمله این نمونه‌ها هستند. این پلتفرم‌ها مدل «پیش‌انتشار آزاد» (Open Preprint) را از arXiv الهام گرفتند. ساختار ساده و کارآمد arXiv الگویی شد برای طراحی سامانه‌هایی که به‌سرعت جایگاه خود را در جامعه علمی پیدا کردند. این گسترش دامنه، باعث شد ایده نشر باز (Open Access) در رشته‌های سنتی‌تر هم مورد توجه قرار گیرد. همچنین تعامل میان رشته‌ای بیشتر شد، چون محققان به‌سادگی می‌توانستند به یافته‌های دیگر حوزه‌ها نیز دسترسی داشته باشند. برخی سازمان‌ها و دانشگاه‌ها نیز سامانه‌های درون‌سازمانی مبتنی بر مدل arXiv راه‌اندازی کردند. اکنون دیگر کمتر کسی مدل کند و محرمانه‌ی نشر سنتی را بدون نقد می‌پذیرد. arXiv مسیر را برای جهانی کردن علم هموار کرد.

۸- نقش داوطلبان در حفظ کیفیت علمی مقالات منتشرشده در arXiv

در نگاه نخست ممکن است به‌نظر برسد که انتشار بدون داوری رسمی، کیفیت را کاهش می‌دهد. اما arXiv با بهره‌گیری از گروهی از فیزیک‌دانان و ریاضی‌دانان داوطلب به‌عنوان «مدیران محتوا» (Moderators)، سطح علمی خود را حفظ کرده است. این مدیران به‌صورت غیررسمی و بدون دستمزد، مقاله‌ها را بررسی می‌کنند تا از ارسال محتواهای نامرتبط یا بی‌کیفیت جلوگیری شود. البته این بررسی به معنای داوری عمیق علمی نیست، بلکه یک فیلتر اولیه برای حفظ اعتبار پلتفرم است. این شیوه باعث شده arXiv از آلودگی به مطالب شبه‌علمی (Pseudoscience) تا حد زیادی در امان بماند. داوطلبان از دل جامعه علمی آمده‌اند و شناخت عمیقی از حوزه کاری خود دارند. همین عامل به کنترل کیفی پلتفرم کمک بزرگی کرده است. در عین حال، فرآیند بررسی سریع انجام می‌شود و مانع از تأخیر در انتشار اطلاعات می‌شود. ترکیب داوری ابتدایی و اعتماد به جامعه علمی، ویژگی منحصربه‌فرد arXiv است.

۹- سهم arXiv در شکستن نابرابری دسترسی به دانش

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، دسترسی به ژورنال‌های علمی معتبر بسیار پرهزینه یا حتی غیرممکن است. arXiv این نابرابری را با فراهم کردن دسترسی آزاد و رایگان تا حد زیادی جبران کرده است. محققان در آفریقا، خاورمیانه، آسیای جنوبی و آمریکای لاتین، به‌واسطه arXiv توانسته‌اند با جریان علم جهانی همگام شوند. این موضوع باعث شده سطح پژوهش در برخی دانشگاه‌های کمتر شناخته‌شده نیز رشد چشم‌گیری پیدا کند. برخلاف سیستم‌های سنتی که بر پایه اشتراک پولی طراحی شده‌اند، arXiv دانش را به‌صورت دموکراتیک توزیع می‌کند. این امر به عدالت آموزشی و پژوهشی معنا می‌بخشد. دانشجویان و اساتید از مناطق دورافتاده هم می‌توانند مقاله‌های روز دنیا را بدون محدودیت مطالعه کنند. این موضوع نه‌تنها به رشد علمی آن مناطق کمک می‌کند، بلکه از فرار مغزها نیز می‌کاهد. arXiv یکی از معدود ابزارهای واقعی مبارزه با استعمار علمی محسوب می‌شود.

۱۰- آرکایو و جدال پنهان با ناشران سنتی

در پشت پرده‌ی آرام arXiv، نبردی خاموش با ناشران سنتی علم در جریان است. این ناشران، که منافع مالی کلانی از فروش اشتراک ژورنال‌ها به دانشگاه‌ها دارند، با مدل نشر باز مخالف‌اند. برخی از آن‌ها حتی سعی کرده‌اند دسترسی به مقالات arXiv را در برخی حوزه‌ها محدود کنند. اما مقاومت جامعه علمی و محبوبیت گسترده‌ی arXiv مانع موفقیت این فشارها شده است. برخی دانشگاه‌ها نیز به حمایت آشکار از arXiv برخاسته‌اند و حتی بودجه‌هایی برای پایداری آن اختصاص داده‌اند. این کشمکش هنوز پایان نیافته و هر دو طرف تلاش می‌کنند آینده نشر علمی را به‌سوی خود بکشانند. اما آن‌چه مسلم است، این است که arXiv از یک پروژه ساده به نمادی از «دانش آزاد» تبدیل شده. کاربران وفادار آن حاضر نیستند بهای علم را با سانسور و هزینه‌های سرسام‌آور بپردازند. این تقابل، آینده علم را شکل خواهد داد.