در زندگی مدرن کنونی، ابزارها کارها را برایمان راحت‌تر کرده‌اند؛ از ماشین ظرف‌شویی گرفته تا جی‌پی‌اس. اما حالا وارد مرحله‌ی تازه‌ای شده‌ایم: دورانی که نه فقط بدن، بلکه ذهن خود را هم به ابزارها می‌سپاریم. هوش مصنوعی، به‌ویژه چت‌بات‌هایی مانند چت‌جی‌پی‌تی ChatGPT، در حال تغییر شیوه تفکر، زبان و حتی کارکرد حافظه ما هستند. و این تغییر، لزوماً به سود ما نیست.

تجربه‌ای که به زنگ خطر تبدیل شد

«هوش مصنوعی داشت مغزم را می‌خورد.» این جمله‌، بخشی از اعترافات صادقانه‌ی سم ششنر Sam Schechner، خبرنگار آمریکایی مقیم پاریس است که برای روزنامه‌ای معتبر می‌نویسد. او به تدریج متوجه شد که استفاده‌ی مکرر از چت‌بات برای نوشتن ایمیل‌ها و پیام‌های فرانسوی، باعث شده توانایی ذهنی‌اش در بیان ایده‌ها و انتخاب واژگان تضعیف شود.

او که سال‌ها برای تسلط بر زبان فرانسه تلاش کرده بود، ناگهان دریافت که نمی‌تواند حتی یک پیام ساده و مودبانه به دوستانش بنویسد. حس کرد که ذهنش کند و واژه‌ها برایش ناآشنا شده‌اند. چیزی در درون او خاموش شده بود و استعداد و جمله‌پردازی روانش داشت بر باد می‌رفت.

برون‌سپاری ذهنی،  روند مذیانه آرام و بی‌صدا

روان‌شناسان این پدیده را Cognitive Offloading یا «برون‌سپاری شناختی» می‌نامند؛ یعنی وقتی مغزمان را از انجام وظایف فکری خالی می‌کنیم و آن را به ابزارهای بیرونی می‌سپاریم. این برون‌سپاری گاهی مفید است، مثل زمانی که از ماشین‌حساب استفاده می‌کنیم یا مسیر را با جی‌پی‌اس پیدا می‌کنیم. اما وقتی این تکیه‌کردن به سطح افراطی می‌رسد، مغز کم‌کم از کار می‌افتد.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مغز، درست مثل ماهیچه‌ها، اگر به‌کار گرفته نشود تحلیل می‌رود. رابرت استرنبرگ Robert Sternberg، استاد روان‌شناسی در دانشگاه کرنل می‌گوید: «خلاقیت، وقتی استفاده نیازی به آن نباشد، رو به زوال می‌گذارد.» و این حرف ساده، پشتوانه‌ی علمی گسترده‌ای دارد.

پژوهش‌های نگران‌کننده درباره‌ی وابستگی به چت‌بات‌ها

در یک تحقیق مشترک از مایکروسافت و دانشگاه کارنگی ملون Carnegie Mellon University، پژوهشگران دریافتند که هر چه کاربران بیشتر به پاسخ‌های هوش مصنوعی تکیه کنند و به آن اعتماد داشته باشند، مهارت‌های تفکر انتقادی‌شان ضعیف‌تر می‌شود.

پژوهش دیگری در سال گذشته نشان داد دانشجویانی که زیاد از چت‌جی‌پی‌تی کمک می‌گیرند، نه‌فقط نمرات پایین‌تری می‌گیرند، بلکه دچار ضعف در حافظه نیز می‌شوند. مغز آن‌ها که زمانی فعال و مستقل بود، حالا تبدیل شده به گیرنده‌ی منفعل اطلاعاتی که خودش آن‌ها را پردازش نمی‌کند.

زبان و فکر؛ رابطه‌ای عمیق‌تر از آنچه می‌پنداریم

مدل‌های زبانی بزرگ، مانند GPT، فقط برای نوشتن متن طراحی نشده‌اند. آن‌ها در عمل بخشی از فرآیند تفکر را انجام می‌دهند. زبان و اندیشه دو چیز کاملاً جدا نیستند؛ زبان ابزار تفکر است، و وقتی کسی واگذاری زبان را به یک الگوریتم شروع کند، درواقع بخشی از اندیشه‌ورزی را هم برون‌سپاری کرده.

پژوهشگران می‌گویند هر چه این روند بیشتر ادامه یابد، توانایی فرد برای ساختن جمله، فکر کردن درباره‌ی مسائل پیچیده، و حتی یادآوری واژه‌ها کاهش می‌یابد. و از آنجا که این تغییر تدریجی‌ست، خیلی‌ها تا وقتی کار از کار نگذشته متوجه آن نمی‌شوند.

ابزارهایی که ما را تنبل می‌کنند

لوئیزا ده‌مانی Louisa Dahmani، عصب‌شناس بیمارستان عمومی ماساچوست، در پژوهشی نشان داد که استفاده‌ی زیاد از جی‌پی‌اس باعث آسیب‌دیدن حافظه‌ی فضایی انسان می‌شود. او به ششنر گفت: «هوش مصنوعی و جی‌پی‌اس هر دو ما را دچار تن‌آسایی ذهنی می‌کنند. ممکن است بتوان آن‌ها را با آگاهی و دقت به‌کار گرفت، اما بیشتر ما طبق طبیعت‌مان راه آسان‌تر را انتخاب می‌کنیم.»

و این نکته‌ی مهمی‌ست: انسان‌ها ذاتاً تمایل دارند بار فکری را از دوش خود بردارند. وقتی ابزارهایی در دسترس هستند که می‌توانند برایمان بنویسند، تصمیم بگیرند و پیشنهاد بدهند، مقاومت در برابرشان کار آسانی نیست.

چرا هنوز به چت‌بات‌ها نیاز داریم؟

این‌که کسی بخواهد با استفاده از هوش مصنوعی یک مقاله برای مدرسه بنویسد، یا ایمیلی برای مدیری که از او خوشش نمی‌آید آماده کند، قابل درک است. وقت و انرژی انسان‌ها محدود است، و ابزارها برای راحت‌تر کردن زندگی ساخته شده‌اند. اما مسئله اینجاست که با واگذاری این کارها، فقط در زمان صرفه‌جویی نمی‌کنیم؛ بلکه بخشی از هویت فکری‌مان را هم کنار می‌گذاریم.

درست همان‌طور که اعتیاد به گوشی‌های هوشمند مغز را فرسوده کرده، هوش مصنوعی هم در صورت استفاده‌ی ناآگاهانه می‌تواند ذهن‌مان را تحلیل ببرد.  برخلاف گوشی، این‌ یکی نه فقط حواس‌پرت می‌کند، بلکه تفکر را جایگزین می‌کند.

مسیر میانی: استفاده‌ی آگاهانه، نه کورکورانه

همه‌ی ابزارها خنثی هستند. آنچه آن‌ها را مفید یا مضر می‌کند، نحوه‌ی استفاده‌ی ما از آن‌هاست. اگر از چت‌بات‌ها به‌عنوان کمک‌کننده و راهنما استفاده کنیم، نه جایگزین کامل تفکر، شاید بتوانیم از مزایایش بهره‌مند شویم بدون آن‌که ذهن‌مان آسیب ببیند.

به یاد داشته باشیم: مغز انسان همچنان یکی از پیچیده‌ترین و شگفت‌انگیزترین ابزارهای جهان است و اگر به آن بی‌توجهی کنیم، دیگر هوش مصنوعی هم نمی‌تواند نجات‌مان دهد.

منبع: futurism