تصوّر کنید از شما خواسته شده مثالی تصویری از تمام نوع بشر ارائه دهید. چه می‌کنید؟ اگر مثل کارل سیگن (Carl Sagan) فکر می‌کردید، احتمالاً راه حل‌تان چیزی شبیه آنچه در دههٔ ۱۹۷۰ برای مأموریت فضایی پایونیر (Pioneer) طراحی شد، می‌بود: تصویری حک‌شده از یک مرد و یک زن که بدن انسان را بی‌پیرایه و علمی به نمایش می‌گذارد. این صفحه‌ی فلزی، به نام «پلاک پایونیر» (Pioneer Plaque), توسط سیگن، همسرش لیندا سالتزمان ساگان (Linda Salzman Sagan) و اخترفیزیک‌دان مشهور فرانک درِیک (Frank Drake) طراحی شد. هدف، ارائهٔ ساده‌ترین و دقیق‌ترین بازنمایی ممکن از انسان برای موجودات هوشمند احتمالی در جهان بود. به باور تیم طراحی، این تصویر باید بدون نیاز به زبان، ماهیت زیستی، آناتومی و حتی موقعیت ما در کیهان را منتقل کند.

اما همزمان که این تصویر به‌سوی ستاره‌ها پرتاب شد، انتقاداتی جدّی از زمین برخاست. برخی، به‌ویژه از دیدگاه فرهنگی، برهنگی این تصویر را نوعی نامناسب ارزیابی کردند. برخی دیگر هم گفتند که این تصویر، نماینده‌ی واقع‌بینانه‌ای از گونهٔ انسانی نیست: ترکیبی از ویژگی‌های نژادی که در واقعیت، در هیچ انسانی یک‌جا یافت نمی‌شود. و سال‌ها بعد، درست در آغاز عصر اینترنت، این تصویر به صحنه‌ای بحث‌برانگیز در دانشنامه‌ای به‌مراتب زمینی‌تر وارد شد: ویکی‌پدیا.

تصویری که جنگ سردبیری به‌راه انداخت

در سال‌های اولیه‌ی شکل‌گیری ویکی‌پدیا، یعنی حوالی ۲۰۰۳، تصویری از پلاک پایونیر به‌عنوان نخستین تصویر مقالهٔ «انسان» در این دانشنامه‌ی آزاد انتخاب شد. انتخابی به ظاهر علمی، اما از همان ابتدا، بحث‌های عمیق و گسترده‌ای به‌راه انداخت. پژوهش‌ها و گفت‌وگوهای داخلی بین کاربران ویکی‌پدیا نشان می‌داد که این تصویر، نه‌فقط از منظر فنی، بلکه از منظر فرهنگی، تنوع نژادی، و سبک زندگی، نمایان‌گر تمام انسان‌ها نیست.

برخی کاربران، مثل «Eloquence»، صراحتاً اظهار داشتند که تصویر بهتر است یک عکس واقعی باشد تا نقاشی نمادین. دیگری نوشت که این تصویر بیش از حد سفیدپوستانه است و نشانه‌ای از انسان‌های جنوب صحرای آفریقا، آسیای شرقی یا استرالیا در آن دیده نمی‌شود. و البته مشکل دیگر، کیفیت پایین فایل JPEG بود که بیشتر به دههٔ ۹۰ میلادی تعلق داشت تا قرن ۲۱.

در نتیجه، به‌جای اینکه تصویری برای وحدت بشریت پیدا شود، جنگی از اختلاف نظر ویرایشی درگرفت که سال‌ها ادامه داشت. از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸، تصویرهای مختلفی امتحان شدند، اما هیچ‌کدام رضایت جمعی را جلب نکرد. مثلاً عکس معروفی از دو دختر آمریکایی – یکی سیاه‌پوست و دیگری سفید – که در سال ۱۹۴۳ گرفته شده بود، برای مدتی نماینده انسان‌ها شد. اما این تصویر نیز به‌دلیل فقدان نمایهٔ مردانه و فضای بستهٔ فرهنگی و تاریخی‌اش، نتوانست دوام بیاورد. معیارهایی چون رنگ، جنسیت، فناوری، سکونت‌گاه، تنوع نژادی و وضوح آناتومیک، هرکدام چالشی مجزا برای یافتن تصویری بی‌طرف به‌وجود می‌آوردند.

تصویری از دل زندگی: زن و مردی از شمال تایلند

در میان این همه جدل، تصویری آرام و بی‌ادعا از دل صفحهٔ «زوج‌ها» (Couples) در ویکی‌پدیا، ناگهان مسیر بحث را تغییر داد. تصویری از یک زوج بومی از قوم «آخا» (Akha) در شمال تایلند. این عکس، که کاربری با نام Silence آن را اضافه کرده بود، نه فانتزی علمی داشت، نه پیام فضایی. مردی ایستاده با محموله‌ای بر دوش، که قرار است به‌عنوان خوراک خوک‌ها استفاده شود. زن در کنارش ایستاده، در لباس سنتی و با نگاهی آرام. هیچ‌چیز نمادین یا انتزاعی در تصویر نیست. تنها واقعیتی انسانی، طبیعی و بی‌زمان. همین ویژگی‌ها باعث شد بحث‌های طولانی خاتمه یابد.

در صفحهٔ بحث مربوط به این عکس، یکی از سردبیران نوشت: «این تصویر حداقل‌های لازم را دارد: زن و مرد هر دو حضور دارند، ایستاده‌اند و اندام‌های اصلی بدن دیده می‌شود. در دستشان ابزار هست و این خود یادآور آن است که هنوز میلیون‌ها انسان در سراسر جهان به کشاورزی معیشتی وابسته‌اند.» به‌بیان دیگر، اگرچه این تصویر ساده است، اما نماد انسانیت در شرایطی واقعی و امروزی است. چیزی که تصویر پایونیر با آن فاصله داشت.

معیارهای بی‌طرفی و نمایندگی: آیا بالاخره به پاسخ رسیدیم؟

انتخاب این تصویر، پایانی بود بر یک پژوهش چندساله دربارهٔ اینکه چگونه می‌توان موجودی به پیچیدگی «انسان» را در یک قاب نشان داد. تصویر آخا، به‌زعم بسیاری، توانسته تعادل میان نیاز به تنوع، واقع‌گرایی، سادگی و اخلاق‌مداری را حفظ کند. مرد و زن در کنار هم‌اند، بدون اشاره به ملیت خاص، در تعامل با ابزار و محیط، در زندگی روزمره‌شان. بدون نگاه عکاسانهٔ هنری، بدون پیام ایدئولوژیک، و بدون مرزبندی‌های نژادی.

شاید روزی تصویری بهتر از این یافت شود؛ تصویری که علم، فرهنگ، فناوری و تاریخ را هم‌زمان بازتاب دهد. اما تا آن روز، این زن و مرد از کوهستان‌های تایلند، بی‌آن‌که خود بدانند، نماد جهانی بشریت در یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های دانشی قرن ۲۱ هستند. و همین، به‌نوعی استعاره‌ای زیبا از زندگی انسانی است: ناشناخته، فروتن، و جهانی.