شاید برایت پیش آمده باشد که در جمعی نشسته‌ای و ناگهان کسی خمیازه می‌کشد. بی‌آن‌که بخواهی، دهانت باز می‌شود و همان حرکت را تکرار می‌کنی. حتی خواندن این جمله هم ممکن است خمیازه را در تو برانگیزد! این پدیده، که به‌ظاهر بی‌اهمیت می‌آید، سال‌هاست ذهن پژوهشگران را به خود مشغول کرده. چرا مغز ما به دیدن یا شنیدن خمیازه‌ی دیگری این‌گونه واکنش نشان می‌دهد؟ آیا صرفاً تقلید است یا سازوکاری پیچیده‌تر در پس آن نهفته است؟

نورون‌های آینه‌ای؛ مغز چگونه تقلید می‌کند؟

یکی از فرضیه‌های اصلی در توضیح خمیازهٔ مُسری، نقش نورون‌های آینه‌ای (Mirror Neurons) است. این سلول‌های عصبی خاص، زمانی که عملی را در دیگری مشاهده می‌کنیم، همانند حالتی که خودمان آن عمل را انجام دهیم، فعال می‌شوند. به زبان ساده‌تر، مغز ما هنگام تماشای خمیازه‌کشیدن یک فرد دیگر، طوری واکنش نشان می‌دهد که گویی خودش در حال خمیازه کشیدن است. این عملکرد نه از روی انتخاب آگاهانه، بلکه به‌طور خودکار و در لایه‌های عمیق‌تری از مغز اتفاق می‌افتد. شاید بتوان گفت که این نورون‌ها، زبان بی‌واژهٔ هم‌دلی مغز ما هستند؛ زبانی که پیش از کلام شکل گرفته.

خمیازه‌ای در جمع ؛ نقش صمیمیت در انتقال

پژوهش‌ها بارها نشان داده‌اند که واکنش ما به خمیازهٔ دیگران، بسته به میزان آشنایی با آن فرد تفاوت دارد. وقتی چهره‌ای آشنا، مثل دوست، همسر یا یکی از اعضای خانواده خمیازه می‌کشد، احتمال این‌که ما هم خمیازه بکشیم بسیار بیشتر است. این «سوگیری آشنایی» (Familiarity Bias) نشان می‌دهد که مغز ما نسبت به حلقه‌های اجتماعی نزدیک‌تر، حساس‌تر و واکنش‌پذیرتر است. حتی در یک تحقیق روی سگ‌ها، مشخص شد که آن‌ها به خمیازهٔ صاحبشان بیشتر پاسخ می‌دهند تا به افراد غریبه. این پدیده احتمالاً بازتابی از اهمیت روابط اجتماعی در بقای جمعی ماست؛ توجه ناخودآگاه به اطرافیان نزدیک، نه‌تنها نشانهٔ محبت است، بلکه می‌تواند جنبهٔ بقا هم داشته باشد.

از خمیازه تا بیداری؛ چگونه یک حرکت ساده، سطح هوشیاری را بالا می‌برد؟

فرضیه‌ای دیگر، خمیازهٔ مُسری را نوعی «ابزار بی‌کلام برای افزایش هوشیاری جمعی» می‌داند. پژوهش‌های رفتاری نشان داده‌اند که خمیازه کشیدن می‌تواند باعث خنک شدن مغز شود. وقتی مغز بیش از حد گرم یا فعال شود، عملکرد آن کاهش می‌یابد. خمیازه با باز کردن دهان، افزایش جریان هوا و کشش عضلات صورت و گردن، به تنظیم دمای مغز کمک می‌کند. این خنک‌سازی، تمرکز را بالا می‌برد و باعث افزایش توان پردازش ذهنی می‌شود.

حالا تصور کن که در یک گروه، افراد به‌طور زنجیره‌ای شروع به خمیازه کشیدن کنند. این هم‌افزاییِ ذهنی می‌تواند آستانهٔ هوشیاری کل گروه را افزایش دهد و قدرت شناسایی تهدیدها را بالا ببرد. درواقع، خمیازه در چنین شرایطی، نه نشانهٔ خواب‌آلودگی، بلکه نوعی آماده‌باش ذهنی است؛ بیدارباشی که با دهانی باز آغاز می‌شود.

هماهنگی رفتاری؛ خمیازه به‌عنوان ریتم‌ساز اجتماعی

از دیگر نظریه‌های مطرح دربارهٔ خمیازهٔ مُسری، نقش آن در «هماهنگ‌سازی جمعی» (Behavioral Synchronization) است. بدن ما دارای ساعت زیستی یا ریتم شبانه‌روزی (Circadian Rhythm) است و خمیازه نیز با این ریتم هماهنگ می‌شود. زمانی که گروهی از انسان‌ها یا حیوانات در کنار هم خمیازه می‌کشند، این کار می‌تواند به‌طور ضمنی آغاز یا پایان یک فعالیت را نشانه‌گذاری کند.

در یک پژوهش جذاب روی شیرهای آفریقایی (Panthera leo)، محققان دریافتند که خمیازه کشیدن میان اعضای گروه نه‌تنها مُسری است، بلکه به حرکات هماهنگ نیز منجر می‌شود. شیرهایی که خمیازهٔ دیگران را تقلید کردند، ۱۱ برابر بیشتر از سایرین، حرکات مشابه با شیر اول نشان دادند. گویی خمیازه همانند زنگ آغاز هماهنگ‌کننده‌ای است که بدون نیاز به صدا، اعضای گروه را به یک رفتار هم‌زمان هدایت می‌کند.

آیا همه به یک اندازه به خمیازه واکنش نشان می‌دهند؟

پاسخ کوتاه این است: نه. در شرایط آزمایشگاهی، فقط ۴۰ تا ۶۰ درصد افراد به خمیازهٔ دیگران واکنش نشان می‌دهند. اما چرا برخی بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند؟ یکی از عوامل مطرح، سطح هم‌دلی (Empathy) افراد است. برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افرادی که توانایی هم‌دلی بیشتری دارند، بیشتر درگیر خمیازهٔ مُسری می‌شوند. هرچند یافته‌ها همیشه هم‌سو نیستند.

در مورد کودکان دارای طیف اُوتیسم (Autism Spectrum Disorder)، تحقیقاتی نشان داده‌اند که آن‌ها نسبت به خمیازهٔ دیگران کمتر واکنش نشان می‌دهند. اما وقتی به آن‌ها گفته شد دقیق‌تر به خمیازهٔ فرد مقابل نگاه کنند، این تفاوت تقریباً ناپدید شد. این یافته نقش مهم «توجه» (Attention) را در انتقال خمیازه نشان می‌دهد. در واقع، اگر توجه ما به اندازه کافی جلب شود، مغز خودش بقیهٔ ماجرا را اجرا می‌کند.

خمیازه و روان‌پریشی؛ وقتی مغز نمی‌خواهد هم‌دل باشد

یکی از یافته‌های بسیار جالب و ثابت‌شده در پژوهش‌ها، ارتباط معکوس میان خمیازهٔ مُسری و ویژگی‌های روان‌پریشی (Psychopathic Traits) است. کسانی که نمرهٔ بالایی در ویژگی‌هایی مثل بی‌رحمی، خودمحوری، یا کنترل‌گری دارند، کمتر در برابر خمیازهٔ دیگران واکنش نشان می‌دهند. به‌بیان دیگر، مغز این افراد شاید کمتر مایل به تقلید، هم‌دلی و هماهنگی با جمع باشد. این نکته می‌تواند پنجره‌ای تازه برای فهم لایه‌های پنهان شخصیت باشد؛ خمیازه، این کنش ساده، می‌تواند به ما بگوید که در ذهن دیگری چه می‌گذرد.

خمیازه؛ زبانِ خاموشِ پیوندهای انسانی

در پایان، شاید بتوان گفت که خمیازه بیش از آن‌که نشانهٔ خستگی باشد، بازتابی از نیازِ ما به ارتباط است. مغز ما، بی‌آن‌که چیزی بگوید، با تقلید حرکتی ساده، تلاش می‌کند با دیگران در یک سطح احساسی و ذهنی هماهنگ شود. حتی حیوانات خانگی‌مان، با خمیازه کشیدن کنار ما، بی‌کلام می‌گویند: «من با تو هستم».

منبع