امروزه، بسیاری از ما با یک نگرانی دائمی روبه‌رو هستیم: آیا فناوری دارد ذهن ما را ضعیف می‌کند؟ آیا این همه تکیه به گوشی و گوگل و اپلیکیشن‌ها، باعث شده که حافظه‌مان تنبل شود و دیگر نیازی به فکر کردن نداشته باشیم؟ اصطلاحاتی مثل «پوسیدگی مغز» و «تنبلی ذهن» حالا تبدیل به بخشی از واژگان روزمره شده‌اند، و حتی عباراتی مثل «زوال دیجیتال» (Digital Dementia) نیز رواج پیدا کرده‌اند. اما برخلاف این ترس‌ها، یک تحقیق تازه نشان داده که استفاده درست و هدفمند از فناوری در دوران سالمندی، نه‌تنها آسیبی به ذهن وارد نمی‌کند، بلکه ممکن است اثر محافظتی داشته باشد.

در این پژوهش گسترده، محققان در ایالت تگزاس ایالات متحده، داده‌های مربوط به ۵۷ تحقیق قبلی را تجزیه‌وتحلیل کردند. این مطالعات در مجموع شامل بیش از ۴۱۱ هزار فرد بالای ۵۰ سال بودند. هدف بررسی این بود که آیا استفاده از فناوری دیجیتال می‌تواند به کاهش خطر بروز زوال شناختی (Cognitive Impairment) و دِمانس (Dementia) منجر شود یا نه.

نتیجه جالب بود: کسانی که در زندگی روزمره خود به نحوی با فناوری سر و کار داشتند، تا ۵۸ درصد کمتر از دیگران در معرض ابتلا به افت ذهنی بودند. همچنین، این گروه بین ۲۶ تا ۳۴ درصد کاهش سرعت در روند افت عملکرد شناختی داشتند. این آمار به اندازه‌ای قابل‌توجه است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

‌تحریک ذهن با اپلیکیشن‌، نه لزوماً با جدول و سودوکو

نکته مهمی که باید بدانیم این است که این تحقیق از نوع همبستگی (Correlational Study) بوده، نه علت و معلولی (Causal Study). به‌عبارت دیگر، نمی‌توان با اطمینان گفت که استفاده از فناوری مستقیماً باعث کاهش زوال شناختی می‌شود. اما نکته دلگرم‌کننده آن است که در تمام ۵۷ پژوهش، حتی با تفاوت‌هایی که در روش‌ها و نمونه‌ها وجود داشت، الگوی مشابهی دیده شد. بعضی از این مطالعات فقط به بررسی استفاده از گوشی هوشمندپرداخته بودند، بعضی دیگر به کار با رسانه‌های اجتماعی (Social Media) یا حتی ابزارهای ساده‌تری مثل ایمیل و تقویم دیجیتال. اما در همهٔ آن‌ها، رابطه‌ای مثبت میان تعامل با تکنولوژی و حفظ سلامت ذهنی دیده شده است.

محققان، این یافته را پس از تعدیل اثر عواملی مثل میزان تحصیلات، شغل و وضعیت اجتماعی-اقتصادی، به‌دست آوردند. این یعنی حتی اگر کسی تحصیلات دانشگاهی نداشته باشد یا از قشر کم‌درآمد باشد، باز هم می‌تواند با استفاده درست از ابزارهای دیجیتال، ذهن خود را فعال و مقاوم نگه دارد.

‌فناوری به‌عنوان «داربست ذهن» در دوران افت عملکرد شناختی

پژوهشگران معتقدند که تکنولوژی می‌تواند به شیوه‌های مختلفی از ذهن در برابر زوال محافظت کند. یکی از راه‌ها، تحریک مغز از طریق یادگیری مداوم است. استفاده از یک اپلیکیشن جدید، به‌روزرسانی گوشی، یا حتی استفاده از پیام‌رسان‌های دیجیتال، نیازمند یادگیری، تصمیم‌گیری و توجه مستمر است؛ همه این‌ها فعالیت‌هایی هستند که مغز را فعال نگه می‌دارند. این همان تمرینی است که می‌تواند با تمرین فیزیکی برای عضله‌ها مقایسه شود.

در کنار آن، فناوری می‌تواند به حفظ ارتباط اجتماعی کمک کند. تماس تصویری با فرزندان، عضویت در گروه‌های مجازی هم‌سن‌وسالان، یا اشتراک‌گذاری عکس‌ها و خاطرات، راه‌هایی هستند برای کاهش احساس تنهایی. و می‌دانیم که تنهایی، به‌خصوص در دوران سالمندی، یکی از عوامل مهم افزایش خطر ابتلا به دِمانس (Dementia) است.

اما شاید جالب‌ترین مفهوم مطرح‌شده در این تحقیق، ایدهٔ «داربست شناختی» (Cognitive Scaffolding) باشد. بر اساس این دیدگاه، تکنولوژی می‌تواند به‌نوعی همان نقش داربستی را ایفا کند که هنگام ساختن یا بازسازی یک ساختمان استفاده می‌شود. حتی اگر عملکرد حافظه فردی افت کند، وجود ابزارهایی مثل یادآور زمان مصرف دارو، تقویم دیجیتال برای ویزیت پزشک، یا اپ‌های مخصوص مدیریت وظایف، می‌تواند باعث شود فرد همچنان مستقل باقی بماند و احساس وابستگی نکند.

‌وقت آن است که به سالمندان فرصت یادگیری فناوری را بدهیم

یکی از پیام‌های مهم این تحقیق، تغییری در نگرش ما به سالمندان و فناوری است. اگر والدین یا پدربزرگ و مادربزرگ‌تان هنوز از گوشی هوشمند دوری می‌کنند، شاید وقت آن باشد که این فاصله را با صبر و محبت پر کنید. به‌جای آن‌که آن‌ها را به حال خود بگذاریم یا از ناتوانی‌شان در استفاده از فناوری شکایت کنیم، می‌توانیم قدم‌به‌قدم در کنارشان باشیم. شاید شروع با یک اپلیکیشن ساده گالری عکس یا تقویم، راه را برای یادگیری بیشتر باز کند.

یادمان باشد: فناوری فقط برای نسل جوان نیست. اگر درست استفاده شود، می‌تواند چراغ ذهن را برای سال‌های بیشتری روشن نگه دارد.

منبع: Nature Human Behaviour