اگر فیلم «نمایش ترومن» (The Truman Show) با بازی جیم کری (Jim Carrey) را دیده باشی، شاید برای یک لحظه فکر کرده باشی: «نکند زندگی خودم هم یک نمایش مخفی باشد؟». برای برخی افراد، این فقط یک تصور گذرا نیست؛ بلکه آن را کاملاً باور دارند. این وضعیت روانی به نام توهّم نمایش ترومن (Truman Show Delusion) شناخته می‌شود.

داستان فیلم و ریشه‌ی الهام‌بخش این توهّم

فیلم «نمایش ترومن» درباره مردی به نام ترومن بربَنک (Truman Burbank) است. از بدو تولد، زندگی او در یک استودیوی گنبدی‌شکل ضبط و به سراسر جهان پخش می‌شود، بدون این‌که خودش از آن آگاه باشد. تمام اطرافیانش بازیگرند و تمام دنیایش ساخته‌ی دست انسان‌هاست. فیلم حول محور تلاش ترومن برای کشف حقیقت و فرار از این دنیای ساختگی می‌چرخد.

این فیلم به گونه‌ای ساخته شده که در ذهن بسیاری از تماشاگران بذر تردید کاشته است. اما در برخی، این بذر به شکلی بیمارگونه رشد می‌کند و شکل یک باورِ تغییرناپذیر به خود می‌گیرد.

طبقه‌بندی علمی توهّم نمایش ترومن

این توهّم هنوز رسماً در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی» یا DSM وارد نشده است. با این حال، تحقیقات بالینی بسیاری آن را مستند کرده‌اند.

بر اساس تعریف «روان‌پزشکی بالینی فیش» (Fish’s Clinical Psychopathology)، توهّم به معنای «باوری نادرست و شکست‌ناپذیر است که با زمینه‌ی اجتماعی و فرهنگی بیمار همخوانی ندارد».

در سال ۲۰۱۲، پژوهشی توسط جول و ایان گلد (Joel & Ian Gold) منتشر شد که ویژگی‌های مشترک مبتلایان به این توهّم را تحلیل کرد. این افراد باور داشتند که در محیطی مصنوعی زندگی می‌کنند و همه‌ی اطرافیانشان نقش‌بازی می‌کنند.

گلد و گلد این توهّم را ترکیبی از احساساتِ آزارگری، خودبزرگ‌بینی (Grandiose Delusions)، و افکارِ ارجاعی (Ideas of Reference) دانستند؛ یعنی فرد فکر می‌کند تمام اتفاقات جهان پیرامونش مستقیماً به او مربوط می‌شود.

ارتباط با اختلالات روانی دیگر

توهّم نمایش ترومن شباهت‌هایی با پدیده‌ی «غیرواقعی‌انگاری» یا «دیپرسونالیزیشن» (Depersonalization) دارد؛ حالتی که در آن فرد همه چیز را غیرواقعی یا ساختگی حس می‌کند. این حالت می‌تواند در اثر استرس شدید ایجاد شود.

همچنین، در بیماران مبتلا به «اسکیزوفرنی» (Schizophrenia) هم، حس غیرواقعی بودن دنیا و اطرافیان به وفور مشاهده می‌شود.

نمونه‌های واقعی از توهّم نمایش ترومن

پژوهش گلد و گلد پنج مورد واقعی از بیماران مبتلا را بررسی کرد:

مورد اول: مردی که معتقد بود زندگی‌اش مانند نمایش ترومن است و حتی حملات ۱۱ سپتامبر را ساختگی می‌دانست. او برای اثبات باور خود به مرکز تجارت جهانی سفر کرد. تشخیص اولیه اسکیزوفرنی بود و با دارو درمان شد.

مورد دوم: مرد دیگری باور داشت که زندگی‌اش برای یک برنامه ملی ضبط می‌شود. خانواده و دوستانش را بازیگرانی می‌دانست که نقش‌هایشان فقط برای تمرکز دنیا روی او طراحی شده بود. تشخیص نهایی، اختلال اسکیزوافکتیو (Schizoaffective Disorder) همراه با سوءمصرف کراک و ماریجوانا بود.

مورد سوم: یک خبرنگار محلی تصور می‌کرد تمام خبرهای دنیا فقط برای او ساخته شده‌اند. او به اختلال دوقطبی (Bipolar Disorder) دچار بود و پس از درمان، تا حدی به واقعیت بازگشت.

مورد چهارم: مردی که در یک برنامه تلویزیونی کار می‌کرد، تصور می‌کرد خودش سوژه‌ی مخفی فیلم‌برداری است. تشخیص او نیز اختلال دوقطبی بود و پس از درمان بهبود یافت.

مورد پنجم: فردی که باور داشت سرویس مخفی (Secret Service) او را تعقیب می‌کند و تمام اطرافیانش بازیگرند. او تحت درمان دارویی قرار گرفت و وضعیتش رو به بهبود گذاشت.

نمونه‌های تلخ دیگر

این توهّم گاهی به نتایج تراژیکی منجر شده است. در سال ۲۰۰۹، مردی در سیدنی، در وضعیت روانی نابسامان، اعضای خانواده‌اش را به قتل رساند. او معتقد بود که آن‌ها زندگی‌اش را مثل نمایش ترومن روی اینترنت پخش می‌کنند.

در سال ۲۰۰۷، مرد دیگری که احساس می‌کرد در نمایش ترومن گرفتار شده، دست به اقدام به آدم‌ربایی زد.

حتی در سال ۲۰۲۴، موردی از یک جوان ۲۴ ساله گزارش شد که فکر می‌کرد زندگی‌اش به طور زنده در اینترنت پخش می‌شود و تمام مردم اطرافش نقش‌بازی می‌کنند. او هرگز فیلم «نمایش ترومن» را ندیده بود، اما علائمش به اسکیزوفرنی مرتبط شد و با درمان دارویی بهبود یافت.

آینده‌ی توهّم نمایش ترومن در دنیای مدرن

با گسترش فناوری‌های نظارتی، هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) و رسانه‌های اجتماعی، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که این نوع توهّم‌ها رایج‌تر شوند.

به قول جول گلد: «این توهّم، بیماری جدیدی نیست؛ بلکه شکل تازه‌ای از توهّمات آزارگری، خودبزرگ‌بینانه و ارجاعی است که امروزه، به لطف تکنولوژی‌های نظارتی، به شکل متفاوتی بروز می‌کند».

در عصر گوشی‌های هوشمند، دوربین‌های مدار بسته و زندگی‌های مجازی، مرز میان واقعیت و خیال برای ذهن‌های آسیب‌پذیر، محوتر از همیشه شده است.

شناختن این توهّم‌ها، فقط یک مسأله پزشکی نیست؛ بلکه پلی است برای همدلی، درک بهترِ ذهن انسان، و توجه به پیچیدگی‌های دنیای معاصر.