در چشم‌اندازی سرسبز و پوشیده از بوته‌های انگور در شمال‌غربی مجارستان، تپه‌ای مخروطی‌شکل و خاموش به‌نام «شوملو» (Somló Hill) با ارتفاعی در حدود ۴۳۱ متر، چونان نگینی درخشان در میان دشت‌های پهناور منطقه «وِسپرِم» (Veszprém County) خودنمایی می‌کند. آنچه که تا همین اواخر تنها تپه‌ای خالی و زیبا می‌نمود، حالا به صحنه‌ای هیجان‌انگیز از بزرگ‌ترین اکتشافات باستان‌شناسی اروپای مرکزی بدل شده است؛ مکانی که بیش از ۳۰۰ قطعه‌ی مدفون فلزات گران‌بها و اشیای باستانی را در خود جای داده و تا به حال پنهان بود

تحقیقات اخیر باستان‌شناسان مجارستانی، به‌ویژه گروهی به سرپرستی دکتر «بِنْتسه شوش» (Bence Soós)، پرده از رازهایی برداشته‌اند که قدمتشان به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ یعنی به اواخر عصر برنز (Late Bronze Age) و آغاز دوره‌ی آهن (Early Iron Age). در دل این تپه، قطعاتی از سرنیزه‌های بزرگ، دیسک‌های فلزی نقش‌دار، آویزهای چشمگیر، مهره‌های کهربایی (amber beads)، و حتی بقایای چرم و پارچه یافت شده است. کشف این اشیای متنوع در کنار هم، نشان از پیچیدگی زندگی اجتماعی و آیینی ساکنان باستانی این منطقه دارد.

فلزهایی که به زبان تاریخ سخن می‌گویند

اکتشافات انجام‌شده تا امروز، بیش از آن‌که مجموعه‌ای از اشیای پراکنده باشند، ساختاری منظم و هدفمند را به تصویر می‌کشند. باستان‌شناسان موفق به کشف توده‌هایی از شمش‌های ناقص، قطره‌های منجمدشده‌ی برنز، تکه‌هایی از مواد مذاب و ابزارهای نیمه‌تمام فلزی شده‌اند. چنین ترکیب‌هایی معمولاً در محل کارگاه‌های فلزکاری دیده می‌شوند و این احتمال را تقویت می‌کنند که تپه‌ی شوملو در گذشته میزبان چندین کارگاه مستقل فلزکاری بوده است.

آنچه این کشف را شگفت‌انگیزتر می‌کند، ارتباط روشن آن با فرهنگ «هالشتات» (Hallstatt culture) است؛ فرهنگ کشاورزی، پیچیده و پیشرفته که در عصر برنز و آهن، در مناطقی از اروپای مرکزی تا غربی گسترش یافته بود. بسیاری از آثار باقی‌مانده از این فرهنگ تاکنون در آلمان، اتریش و شمال ایتالیا یافت شده‌اند، اما کشف مجموعه‌ای این‌چنین کامل و غنی در خاک مجارستان، جغرافیای تاریخی و فرهنگی این تمدن را گسترده‌تر می‌کند و توزیع زمانی آن را مورد بازنگری قرار می‌دهد.

آیین، معیشت یا امنیت؟ چرا این فلزها دفن شده‌اند؟

یکی از نکات تأمل‌برانگیز این کشف، دفن‌شدن بخش قابل‌توجهی از اشیای فلزی داخل کوزه‌های سفالی است؛ رفتاری که در بازه‌ی زمانی مورد نظر تاکنون سابقه‌ای نداشته است. برخی پژوهشگران این اقدام را به رسم‌های آیینی و مذهبی پیوند می‌دهند، برخی دیگر احتمال می‌دهند که این فلزات برای حفظ امنیت در زیر خاک پنهان شده بودند، یا بخشی از یک سامانه‌ی تبادل اقتصادی و کنترل منابع بوده‌اند.

هرچند علت دقیق این دفن‌ها هنوز در پرده‌ی ابهام است، اما در هر حالت، چیزی که آشکار شده، وجود یک سنت پیچیده و تکرارشونده‌ی انباشت و دفن فلزات در این تپه است. شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهند که این رفتار به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده و در طول سالیان متوالی انجام می‌شده، نه به‌صورت تصادفی یا دفعتی.

خاموش در دل خاک: از خوراک تا پارچه

تپه‌ی شوملو تنها مخزن اشیای فلزی نبوده، بلکه بقایای زندگی روزمره را نیز در خود حفظ کرده است. از جمله، دندان‌هایی از گراز وحشی (boar) و خوک اهلی، مهره‌های کهربا، اجزای پارچه‌ای و چرمین، و همچنین آثاری از محصولات کشاورزی همچون عدس دانه‌ریز و ارزن (millet) در لایه‌های رسوبی این منطقه کشف شده‌اند. چنین یافته‌هایی، تصویری زنده از تغذیه، پوشش و زیست‌بوم آن روزگار به ما ارائه می‌دهند و گواهی هستند بر این‌که مردمان این منطقه نه‌فقط صنعت‌گر، بلکه جامعه‌ای یکپارچه با تولید کشاورزی، تبادل آیینی، و سازوکارهای پیچیده اجتماعی بوده‌اند.

کلید فهم گذار تاریخی؛ وقتی علم به کمک باستان می‌آید

برخی از اشیای یافت‌شده در تپه‌ی شوملو حاوی بقایای زیستی هستند که برای آزمایش کربن-۱۴ یا همان رادیوکربن (radiocarbon dating) مناسب‌اند. این مسأله اهمیت بالایی دارد، زیرا اغلب آثار مربوط به فرهنگ هالشتات فاقد مواد ارگانیک قابل‌تاریخ‌گذاری‌اند و تاریخ آن‌ها تنها از روی لایه‌های خاک یا شباهت‌های فناوری سنجیده می‌شود. این بار اما، فرصتی کم‌نظیر برای به‌دست‌آوردن یک بازه‌ی زمانی دقیق از گذار عصر برنز به آهن فراهم شده است.

تیم تحقیقاتی امیدوار است که این گنجینه بتواند نقش کلیدی در روشن‌ترکردن فصل تاریک تاریخ اروپا ایفا کند؛ فصلی که در آن جوامع از دوران ابزارهای ساده به دوره‌ی صنایع فلزی و ساختارهای پیچیده اجتماعی و مذهبی گذر کردند.

منبع