کتاب خواندن برای بسیاری از ما یک تجربه عاطفی، ذهنی و حتی روحی است؛ لحظه‌ای که با چند نشانهٔ نوشتاری، وارد جهانی تازه می‌شویم. اما آنچه در مغز ما هنگام خواندن اتفاق می‌افتد، هنوز برای دانشمندان به‌طور کامل روشن نیست. با وجود پژوهش‌های فراوان در زمینه زبان، ساختار دقیق سازمان زبان در مغز انسان همچنان با ابهام روبه‌روست.

عصب‌شناسان می‌دانند که سمت چپ مغز مرکز اصلی پردازش زبان است، اما جزئیاتی مثل تفاوت میان خواندن کلمات واقعی با واژه‌های ساختگی، یا تفاوت میان خواندن بی‌صدا با صدادار، کمتر مورد بررسی گسترده قرار گرفته است. به‌ویژه این‌که بیشتر پژوهش‌ها با تعداد کمی شرکت‌کننده انجام شده و نتایج آن‌ها کمتر در مطالعات دیگر تأیید شده‌اند.

تحلیل ۱۶۳ پژوهش برای فهم بهتر خواندن

در پژوهشی تازه، گروهی از دانشمندان به سرپرستی دانشمند عصب‌شناسی به نام «سابرینا تورکر» (Sabrina Turker) از مؤسسه ماکس پلانک آلمان، یک فراپژوهش (Meta-analysis) از ۱۶۳ مطالعهٔ تصویربرداری مغزی انجام دادند. این مطالعات با استفاده از fMRI یا PET، فعالیت مغز ۳٬۰۳۱ بزرگسال را هنگام انجام انواع وظایف خواندن بررسی کرده بودند.

وظایف مطالعه‌شده، از خواندن حروف تکی و واژه‌های ساختگی گرفته تا جمله‌ها و متون واقعی را دربر می‌گرفت، چه با صدای بلند و چه به‌صورت بی‌صدا. نتیجه این تحلیل نشان داد که تقریباً همهٔ فعالیت‌های مرتبط با خواندن، با پردازش «واجی» (Phonological Processing) در ارتباط‌اند، یعنی نحوهٔ سازمان‌دهی صداها برای معناسازی.

سمت چپ مغز: فرماندهٔ اصلی در خواندن

در تمام فعالیت‌های مربوط به خواندن، از تشخیص حرف تا درک متن کامل، نواحی خاصی از نیم‌کره چپ مغز فعال می‌شوند. این یافته، اگرچه قابل‌انتظار بود، اما با دقتی بی‌سابقه تأیید شده است. برای مثال، هنگام خواندن حروف یا متن، نواحی بینایی و حرکتی در سمت چپ مغز فعال می‌شوند، در حالی که هنگام خواندن واژه‌ها و جمله‌ها، شبکه‌های زبانی کلاسیک این نیم‌کره وارد عمل می‌شوند.

این پژوهش همچنین به نقش مخچه (Cerebellum) در فرایند خواندن توجه ویژه‌ای نشان داد. پیش‌تر، دانشمندان نقش مخچه را در پردازش زبان نادیده می‌گرفتند، اما مطالعات جدید نشان داده‌اند که این ناحیه نه‌تنها در پردازش صداها، بلکه در ساخت معنا نیز مشارکت دارد.

نقش مخچه در خواندن: از معناسازی تا تولید گفتار

برخلاف تصور رایج، عملکرد مخچه فقط به تعادل و حرکت محدود نیست. در این پژوهش مشخص شد که مخچه راست (Right Cerebellum) در تمام وظایف خواندن – به‌ویژه هنگام خواندن با صدای بلند – فعال است. این نشان می‌دهد که مخچه نقش مهمی در تبدیل نوشتار به گفتار ایفا می‌کند.

از دیگر سو، مخچه چپ (Left Cerebellum) هنگام خواندن واژه‌ها (نه حروف یا متن کامل) بیشترین فعالیت را داشت. یافته‌ها نشان می‌دهند که مخچه چپ در معناسازی (Semantic Processing) و مخچه راست در اجرای کلی خواندن و تولید گفتار مشارکت دارد.

تفاوت خواندن بی‌صدا و بلند در مغز چیست؟

پژوهشگران در مرحله‌ای دیگر، خواندن بی‌صدا را با خواندن با صدای بلند مقایسه کردند. در حالت صدادار، نواحی شنوایی و حرکتی مغز فعال‌تر بودند؛ چرا که بدن نیاز به هماهنگی گفتار دارد. اما در خواندن بی‌صدا، نواحی مربوط به پردازش شناختی پیچیده، مانند قشر پیش‌پیشانی و نواحی گیجگاهی (Temporal Cortex) وارد عمل می‌شوند.

نکتهٔ جالب این بود که خواندن بی‌صدای واژه‌ها یا واژه‌های ساختگی، بیشتر از خواندن متنی که نیاز به تفسیر معنای پنهان دارد، نواحی پیشانی و مخچه را فعال می‌کرد. در حالتی که نیاز به درک ضمنی بود، هر دو نیم‌کره مغز در نواحی فرونتال تحتانی و اینسولا (Insula) درگیر می‌شدند.

یک گام رو به جلو در درک زبان و مغز

این پژوهش، گامی مهم در جهت درک شبکه‌های عصبی درگیر در خواندن محسوب می‌شود. نتایج آن نه‌تنها یافته‌های قبلی را تأیید می‌کند، بلکه می‌تواند مبنایی باشد برای مدل‌سازی‌های جدید در حوزه زبان و آموزش. از دیدگاه شناختی و آموزشی، چنین نقشه‌ای از مغز می‌تواند به ارتقای روش‌های آموزش خواندن، درمان اختلالات زبانی و توسعه ابزارهای کمکی برای کودکان یا بزرگسالان با مشکلات یادگیری کمک کند.

دست آخر باید بگوییم که مغز ما هنگام خواندن، فعالیتی هم‌زمان از تشخیص صدا، ساخت معنا، حافظه و حرکت را مدیریت می‌کند. و این یعنی هر بار که غرق یک کتاب می‌شویم، در واقع هماهنگی بی‌نظیری از نورون‌ها، واج‌ها و برداشت‌های ذهنی در مغزمان رخ می‌دهد.