بارها شنیده‌ایم که اشتباه‌های ساده می‌توانند سرنوشت انسان را تغییر دهند. اما در ترکیه، گروهی از قاچاقچیان آثار باستانی کاری کردند که اشتباه‌شان جهانی شد. آن‌ها هنگام حفاری غیرقانونی برای استخراج یک موزاییک باستانی در شهر تاریخی زله (Zile)، تصمیم گرفتند تمام عملیات را به‌صورت زنده پخش کنند؛ غافل از آن‌که در این پخش زنده، موقعیت جغرافیایی، تاریخ دقیق و حتی نام یکی از اعضای گروه نمایش داده می‌شود. نتیجه؟ پلیس در کمترین زمان ممکن سر رسید و یکی از چشمگیرترین موزاییک‌های دوران روم را نجات داد. این موزاییک نه‌تنها سندی از دوران شکوه‌مند امپراتوری روم است، بلکه بازتابی از گذشته‌ی غنی شهری است که روزگاری جولیو سزار در آن گفته بود: «Veni, vidi, vici». اکنون، این کشف تازه می‌تواند نگاه تازه‌ای به بافت باستانی زله بیندازد و به گسترش تحقیقات و گردشگری تاریخی در منطقه منجر شود.

حفاری در سایه‌ی قلعهٔ سزار؛ اما این‌بار زیر لنز دوربین تلفن همراه

در نزدیکی قلعه‌ی باستانی زله در استان توکات ترکیه، چهار مرد در حال حفر زمینی بودند که در واقع متعلق به حریم باستان‌شناسی این شهر بود. آن‌ها  کیسه‌هایی را روی مدخل محل حفاری موزاییک گذاشته بودند تا آن را از دید پنهان کنند، اما اقدام‌شان برای پخش زنده در شبکه‌های اجتماعی باعث شد یکی از بینندگان فیلم، بلافاصله به پلیس اطلاع دهد. نیروهای امنیتی با حضور در محل، عملیات را متوقف کرده و موزاییک را مصادره کردند. این موزاییک کهن از نظر بصری بسیار چشم‌نواز است و با نقوش هندسی و تصویر چهره‌ی زنی، همراه با واژه‌ی یونانی «tyrphe» به معنای لذت و تجمل، نمایانگر بخشی از فرهنگ بصری رومی‌هاست.

چه چیزی این موزاییک را خاص می‌کند؟ نگاهی به واژه‌ی «tyrphe»

واژه‌ی یونانی «tyrphe» که روی موزاییک نقش بسته، به معنای ناز و نعمت یا تجمل و خوش‌گذرانی است. وجود این کلمه در طراحی موزاییکی در زله نشان‌دهندهٔ آن است که محل کشف، بخشی از ساختمانی با کارکرد تجملی بوده است؛ شاید خانه‌ای اشرافی یا محوطه‌ای عمومی برای طبقه‌ی مرفه. طبق گفته‌های دکتر مراد تکین، سرپرست تیم باستان‌شناسی تئاتر باستانی زله و استاد تاریخ دانشگاه غازی عثمان پاشا، محل کشف موزاییک حدود ۲۰۰ متر با سایت اصلی حفاری فاصله دارد. این مسئله احتمالاً به معنای گسترش محدوده‌ی شهر باستانی به‌سمت جنوب قلعه است.

زله در تاریخ روم؛ از نبرد تا نماد پیروزی

شهر زله (Zela) در سال ۴۷ پیش از میلاد، صحنهٔ نبردی مشهور میان ژولیوس سزار و فرمانروای پونتوس، فرناک دوم بود. سزار که پس از شکست بطلمیوس سیزدهم در اسکندریه به‌سوی شرق آمده بود، در زله نیز پیروزی قاطعانه‌ای به‌دست آورد. پس از این نبرد، سزار جمله‌ی معروف خود «آمدم، دیدم، پیروز شدم» را به زبان آورد؛ عبارتی که امروز روی ستونی در همان محل حک شده است. این شهر از آن زمان به‌عنوان یکی از پایگاه‌های مهم امپراتوری روم در آسیای صغیر شناخته شد و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش در مسیر تجاری شرق و غرب، شکوفایی اقتصادی چشمگیری یافت.

گسترش کاوش‌ها، گامی به‌سوی شناخت ژرف‌تر تاریخ زله

مراد تکین معتقد است کشف این موزاییک نه‌تنها ارزش تاریخی بالایی دارد، بلکه می‌تواند آغازگر فصلی جدید در شناخت معماری، سبک زندگی و نظم شهری زله در دوران باستان باشد. او تأکید دارد که اگر محدوده‌ی اطراف محل کشف باستانی بررسی شود، ممکن است آثار مهم دیگری نیز نمایان شوند. علاوه‌براین، چنین کشف‌هایی می‌توانند به جذب علاقه‌مندان به تاریخ، گردشگران علمی و پژوهشگران بین‌المللی به این منطقه کمک کنند. به باور تکین، زله ظرفیتی دارد که فراتر از یک سایت محلی باشد و به مرکزی برای مطالعات فرهنگی امپراتوری روم در آسیای غربی بدل شود.

جمع‌بندی

کشف این موزاییک رومی نه‌فقط نتیجه‌ی خوش‌اقبالی نیروهای پلیس، بلکه نشانه‌ای از اهمیت پنهان‌شده‌ی بافت‌های شهری تاریخی در مناطق کمتر شناخته‌شده است. زله بار دیگر به‌عنوان نقطه‌ای مهم در حافظه‌ی تاریخی روم جلوه‌گر شده است. قاچاقچیان، با اشتباه خود، دریچه‌ای به گذشته گشودند که می‌تواند مسیر تحقیقات باستان‌شناسی را دگرگون کند. اکنون زمان آن است که توجه بیشتری به گنجینه‌های فرهنگی در معرض تهدید معطوف شود.

❓ سؤالات رایج (FAQ):

موزاییک رومی زله در کجا کشف شد؟
این موزاییک در حاشیهٔ قلعهٔ تاریخی زله در استان توکات ترکیه و توسط پلیس، پس از اطلاع‌رسانی یکی از شهروندان، کشف شد.

قاچاقچیان چگونه لو رفتند؟
آنان حفاری غیرقانونی خود را به‌صورت زنده پخش کردند و در فیلم، مکان، تاریخ و نام یکی از افراد مشخص بود.

معنای واژه tyrphe چیست؟
این واژه یونانی به معنای لذت و تجمل است و اشاره به سبک زندگی اشرافی در گذشته دارد.

اهمیت تاریخی زله در دوران روم چه بوده است؟
در زله، ژولیوس سزار پس از پیروزی در نبردی مهم، جملهٔ مشهور «آمدم، دیدم، پیروز شدم» را اعلام کرد.

چه کسانی مسئول پیگیری و حفاری در زله هستند؟
دکتر مراد تکین از دانشگاه غازی عثمان پاشا سرپرست تیم پژوهشی حفاری در تئاتر باستانی زله است.