اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی-رشدی در کودکان و نوجوانان است که می‌تواند در بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. این اختلال با علائمی همچون بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانش‌گری مشخص می‌شود که باعث اختلال در عملکرد تحصیلی، اجتماعی و شغلی فرد می‌گردد. درمان ADHD به شکل‌های مختلفی از جمله روان‌درمانی، آموزش مهارت‌های رفتاری و دارودرمانی انجام می‌شود. دارودرمانی یکی از موثرترین روش‌های کنترل علائم این اختلال است و انواع مختلفی از داروها برای این منظور به کار می‌رود. در این مقاله به بررسی داروهای رایج برای درمان ADHD و نحوه اثرگذاری آن‌ها پرداخته می‌شود.

ADHD یک اختلال پیچیده است که در آن نقص‌هایی در کارکرد بخش‌هایی از مغز که مسئول توجه، کنترل تکانه‌ها و تنظیم رفتار هستند، وجود دارد. این نقص‌ها عمدتاً با اختلال در انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و نوراپی‌نفرین مرتبط هستند.

با توجه به اینکه این اختلال می‌تواند مشکلات جدی در عملکرد روزمره فرد ایجاد کند، درمان موثر آن اهمیت بالایی دارد. دارودرمانی به‌خصوص در موارد متوسط تا شدید، نقش مهمی در کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی افراد دارد.

 انواع داروهای مورد استفاده در درمان ADHD

داروهای ADHD عمدتاً به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

داروهای محرک (Stimulants)

داروهای محرک رایج‌ترین و موثرترین داروهای مورد استفاده در درمان ADHD هستند. این داروها با افزایش فعالیت مواد شیمیایی خاص در مغز، به بهبود توجه و کاهش بیش‌فعالی و تکانش‌گری کمک می‌کنند.

مهم‌ترین داروهای محرک شامل:

• متیل‌فنیدات (Methylphenidate): مانند ریتالین (Ritalin)، کونسرتا (Concerta)، متادیت (Metadate)

• آمفتامین‌ها (Amphetamines): مانند آدرال (Adderall)، وین‌دکس (Vyvanse)، دکسدرین (Dexedrine)

 داروهای غیرمحرک (Non-Stimulants)

این داروها زمانی استفاده می‌شوند که داروهای محرک مناسب نباشند یا عوارض جانبی غیرقابل تحمل ایجاد کنند. داروهای غیرمحرک معمولاً اثرات ملایم‌تری دارند و برخی از آن‌ها بیشتر بر انتقال‌دهنده نوراپی‌نفرین تأثیر می‌گذارند.

مهم‌ترین داروهای غیرمحرک شامل:

• آتوموکستین (Atomoxetine)

• کلونیدین (Clonidine)

• گوانفاسین (Guanfacine)

مکانیسم عملکرد

داروهای محرک با افزایش میزان دوپامین و نوراپی‌نفرین در نواحی خاصی از مغز، به ویژه قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) و ناحیه‌ی پیکره پایه مغز (Basal Ganglia)، فعالیت نورون‌ها را تقویت می‌کنند. این انتقال‌دهنده‌های عصبی نقش کلیدی در کنترل توجه، انگیزه، حافظه کاری و رفتارهای هدفمند دارند.

• متیل‌فنیدات: با مهار بازجذب دوپامین و نوراپی‌نفرین، باعث افزایش غلظت این مواد در فضای سیناپسی می‌شود.

• آمفتامین‌ها: علاوه بر مهار بازجذب، موجب آزادسازی بیشتر دوپامین و نوراپی‌نفرین از ذخایر عصبی می‌شوند.

 تأثیرات بالینی

اثر داروهای محرک به سرعت پس از مصرف شروع می‌شود و معمولاً علائم بی‌توجهی و تکانش‌گری را کاهش می‌دهد. بیماران گزارش می‌دهند که تمرکز بهتری دارند، کنترل تکانه‌ها افزایش می‌یابد و فعالیت بیش‌ازحد کاهش می‌یابد.

 آتوموکستین (Atomoxetine)

آتوموکستین یک مهارکننده انتخابی بازجذب نوراپی‌نفرین است و به طور خاص باعث افزایش سطح نوراپی‌نفرین در مغز می‌شود. این دارو برخلاف محرک‌ها، تاثیر مستقیمی بر دوپامین در قشر پیش‌پیشانی دارد، ولی اثر کمتری بر دوپامین در نواحی دیگر مغز دارد. این تفاوت باعث می‌شود که آتوموکستین کمتر ایجاد وابستگی و سوء مصرف شود.

 کلونیدین و گوانفاسین

این داروها آگونیست‌های آلفا-۲ آدرنرژیک هستند که بر سیستم عصبی سمپاتیک اثر می‌گذارند. آن‌ها معمولاً برای کاهش علائم بیش‌فعالی و اختلال خواب در کودکان مبتلا به ADHD استفاده می‌شوند. مکانیسم اثر آن‌ها در تنظیم فعالیت قشر پیش‌پیشانی و بهبود کنترل تکانه‌ها خلاصه می‌شود.

 مزایا و معایب داروهای ADHD

 مزایا

• اثربخشی بالا: داروهای محرک در ۷۰ تا ۸۰ درصد موارد به خوبی علائم ADHD را کاهش می‌دهند.

• شروع سریع اثر: معمولاً ظرف چند ساعت پس از مصرف تاثیر خود را نشان می‌دهند.

• بهبود عملکرد تحصیلی و اجتماعی: افزایش تمرکز و کاهش تکانش‌گری باعث بهبود عملکرد فرد در مدرسه و روابط اجتماعی می‌شود.

معایب و عوارض جانبی

• عوارض جانبی داروهای محرک: شامل کاهش اشتها، بی‌خوابی، اضطراب، سردرد و گاهی تپش قلب.

• احتمال سوء مصرف: به ویژه داروهای آمفتامینی ممکن است سوء مصرف شوند.

• اثرات داروهای غیرمحرک: ممکن است شامل خواب‌آلودگی، خستگی و خشکی دهان باشد.

• عدم پاسخ‌دهی در برخی افراد: حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد بیماران به داروهای محرک پاسخ مناسبی نشان نمی‌دهند و نیاز به درمان‌های جایگزین دارند.

 نکات مهم در مصرف داروهای ADHD

• پزشک باید دوز مناسب را تعیین کند: دوز درمانی باید بر اساس سن، وزن و شدت علائم تنظیم شود.

• پیگیری منظم: نظارت بر علائم و عوارض جانبی بسیار مهم است.

• توجه به تداخلات دارویی: برخی داروها ممکن است با داروهای ADHD تداخل داشته باشند.

• مصرف منظم و دقیق: قطع ناگهانی داروها بدون مشورت پزشک توصیه نمی‌شود.

 دارودرمانی در ترکیب با درمان‌های غیر دارویی

دارودرمانی معمولا به عنوان بخشی از برنامه درمانی جامع استفاده می‌شود که شامل آموزش مهارت‌های رفتاری، روان‌درمانی و حمایت‌های آموزشی است. ترکیب این روش‌ها اثربخشی درمان را افزایش می‌دهد و به بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا کمک می‌کند.

 آینده دارودرمانی ADHD

تحقیقات جدید در زمینه دارودرمانی ADHD شامل توسعه داروهای با اثرات جانبی کمتر، داروهای با زمان اثر طولانی‌تر و همچنین درمان‌های هدفمند بر مبنای ژنتیک و بیولوژی مغز است. علاوه بر آن، استفاده از فناوری‌های نوین مانند اپلیکیشن‌ها و دستگاه‌های بیوفیدبک می‌تواند به بهبود مدیریت دارودرمانی کمک کند.

نتیجه‌گیری

داروهای محرک و غیرمحرک در درمان ADHD نقش حیاتی دارند و می‌توانند علائم این اختلال را به طور قابل توجهی کاهش دهند. داروهای محرک با افزایش سطح دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز کار می‌کنند و اغلب اولین انتخاب درمانی هستند. داروهای غیرمحرک نیز در موارد خاص و برای کسانی که داروهای محرک برایشان مناسب نیست، استفاده می‌شوند. با وجود مزایای قابل توجه، دارودرمانی باید تحت نظارت دقیق پزشک انجام شود و همراه با روش‌های دیگر درمانی به کار گرفته شود تا بهترین نتایج حاصل شود. آینده درمان ADHD نویدبخش داروهای دقیق‌تر و کم‌عارضه‌تر است که می‌توانند کیفیت زندگی بیماران را بیش از پیش بهبود بخشند.

۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ ۱۳:۲۰