در یک آزمون فرضی، تصور کنید «مایکل» متوجه می‌شود که همکارش ایده‌اش را دزدیده و تحسین دیگران را به‌دروغ به خود اختصاص داده است. حال، بهترین واکنش مایکل چیست؟ اگر فکر می‌کنید «صحبت با مدیر مستقیم» تصمیم هوشمندانه‌تری است، شما باهوش هیجانی بالایی برخوردارید. اما در یک تحقیق تازه، شش مدل هوش مصنوعی از جمله ChatGPT توانستند در چنین موقعیت‌هایی، پاسخ‌هایی بهتر و سنجیده‌تر از بسیاری از انسان‌ها ارائه دهند. این پژوهش نه‌تنها سنجه‌های انسانی ما را درباره احساسات به چالش می‌کشد، بلکه دروازه‌هایی را به‌سوی آینده‌ای می‌گشاید که در آن، آموزش عاطفی و مدیریت تنش‌های روانی می‌تواند توسط ماشین‌ها انجام شود — البته با نظارت انسان.

آزمونی که ماشین‌ها را انسانی‌تر از ما نشان داد

در یک همکاری علمی میان دانشگاه ژنو (University of Geneva) و دانشگاه برن (University of Bern)، شش مدل هوش مصنوعی مولد (Generative AI) از جمله ChatGPT-4، Claude 3.5 Haiku، Gemini 1.5 Flash و Copilot 365، در معرض پنج آزمون استاندارد هوش هیجانی قرار گرفتند.
این آزمون‌ها، که به‌طور گسترده در روان‌شناسی شغلی و تحقیقات شخصیتی استفاده می‌شوند، بر توانایی تحلیل موقعیت‌های احساسی، شناخت واکنش‌های بهینه و تنظیم هیجانات تمرکز داشتند.

نتیجه حیرت‌انگیز بود: میانگین دقت پاسخ‌دهی AIها ۸۲٪ و برای انسان‌ها تنها ۵۶٪ بود.

هوش هیجانی مصنوعی: داده‌ها چه می‌گویند؟

در یکی از سناریوها، همان مثال مایکل استفاده شد. شرکت‌کنندگان می‌توانستند از میان پاسخ‌هایی مانند «بحث با همکار»، «انتقام»، یا «صحبت با مدیر» انتخاب کنند. هوش مصنوعی دقیق‌ترین پاسخ را انتخاب کرد — همان گزینه‌ای که کارشناسان هیجانی نیز به‌عنوان بهترین راهکار معرفی می‌کنند.
به گفتهٔ دکتر کاتیا اشلگل (Katja Schlegel)، روان‌شناس دانشگاه برن و نویسنده اصلی پژوهش: «مدل‌های زبانی بزرگ نه‌تنها پاسخ درست را تشخیص دادند، بلکه توانستند درباره منطق عاطفی پشت آن نیز استدلال کنند.»
در این مرحله، درک هوش مصنوعی از هیجانات، دیگر صرفاً آماری یا ماشینی نیست؛ بلکه به سطحی از «استدلال عاطفی» رسیده است.

پیشرفت تا آزمون‌سازی هوش هیجانی: خلاقیت عاطفی ChatGPT

پژوهش در همین‌جا متوقف نشد. در مرحله‌ای دیگر، تیم علمی به‌جای آنکه فقط به‌دنبال حل مسئله باشند، از ChatGPT-4 خواستند که خودش آزمون هوش هیجانی طراحی کند.
در عرض چند ساعت، این مدل توانست چندین سناریوی نو طراحی کند که سپس توسط بیش از ۴۰۰ شرکت‌کننده انسانی پاسخ داده شد.
نتایج شگفت‌آور بود: سطح وضوح، واقع‌گرایی، و تنوع محتوای آزمون‌ها به‌اندازه نمونه‌هایی بود که روان‌شناسان طی سال‌ها توسعه داده‌اند.
به گفتهٔ دکتر مارچلو مورتیلارو (Marcello Mortillaro) از مرکز علوم عاطفی ژنو: «ما عملاً با مدلی روبه‌رو هستیم که نه‌تنها احساسات را تحلیل می‌کند، بلکه می‌داند چگونه درباره‌شان فکر کند و حتی دیگران را ارزیابی کند.»

آیا آزمون‌های طراحی‌شده توسط هوش مصنوعی واقعاً قابل اعتمادند؟

برای سنجش میزان دقت و اعتبار آزمون‌های تولیدشده توسط ChatGPT-4، پژوهشگران آن‌ها را در برابر آزمون‌های مرجع انسانی قرار دادند.
در پنج پژوهش مجزا با مجموع بیش از ۴۶۰ شرکت‌کننده، آزمون‌های تولیدی AI به لحاظ سطح دشواری، تنوع محتوایی، و همبستگی با نتایج آزمون‌های معتبر، عملکردی تقریباً هم‌سطح داشتند.
هرچند تفاوت‌های آماری کوچکی ثبت شد، اما هیچ‌کدام از این اختلاف‌ها از نظر اندازه اثر (Effect Size) از حد متوسط فراتر نرفتند — یعنی کمتر از d ± ۰.۲۵.
در مجموع، این آزمون‌ها نه‌تنها آزمون‌پذیر بودند، بلکه در معیارهایی چون وضوح سؤال، واقع‌گرایی، و انسجام درونی، امتیاز بالایی کسب کردند.

آزمونی برای قرن ۲۱: تربیت هیجانی با کمک ماشین

یافته‌های این تحقیق تنها به رقابت در دقت عددی محدود نمی‌شوند. پیام اصلی این است که اکنون هوش مصنوعی می‌تواند در محیط‌هایی که پیش‌تر به‌طور کامل انسانی تلقی می‌شدند، ایفای نقش کند.
در حوزه‌هایی چون آموزش (Education)، مربی‌گری روان‌شناختی (Coaching)، یا مدیریت تنش‌ها و تعارض‌های بین‌فردی (Conflict Management)، یکی از چالش‌های همیشگی، درک صحیح احساسات طرف مقابل و انتخاب واکنش متعادل است.
با توجه به توانایی ChatGPT-4 در طراحی و اجرای آزمون‌های هوش هیجانی در سطح بالا، اکنون می‌توان آن را به‌عنوان «دستیار تربیت هیجانی» تصور کرد — البته با نظارت انسانی.

آیا این آغاز عصری تازه در آموزش احساسات است؟

دکتر کاتیا اشلگل این‌طور توضیح می‌دهد: «هوش مصنوعی فقط در فهم احساسات عملکرد خوبی ندارد، بلکه می‌تواند سناریوهایی واقعی‌نما و با زمینه‌های فرهنگی متنوع طراحی کند، چیزی که تولید آن برای تیم انسانی، معمولاً ماه‌ها زمان می‌برد.»
در جهانی که تعاملات دیجیتالی و ارتباطات غیرحضوری در حال افزایش است، توانایی AI برای کمک به ارتقای سواد هیجانی می‌تواند تحولی جدی باشد — به‌ویژه برای نسل‌هایی که ارتباط عاطفی آن‌ها بیش از هر زمان دیگر به واسطه فناوری شکل می‌گیرد.

پیامی روشن برای آینده: همکاری انسان و ماشین، نه رقابت

نکته کلیدی در این پژوهش آن است که استفاده از AI در سنجش یا تربیت هیجانی نباید به معنای حذف عنصر انسانی باشد. بلکه برعکس، این ابزارها می‌توانند به‌عنوان مکملی قوی برای تسهیل آموزش‌های پیچیده‌تر عاطفی به‌کار گرفته شوند.
با ترکیب تجربه، قضاوت و درک انسانی با سرعت، تنوع و انعطاف‌پذیری AI، می‌توان سامانه‌هایی طراحی کرد که نه‌تنها احساسات را شناسایی کنند، بلکه آن‌ها را در بستری اخلاقی و تربیتی تفسیر و هدایت کنند.

جمع‌بندی

پژوهش‌های دانشگاه ژنو و برن نشان دادند که هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌هایی مانند ChatGPT، قادر است در سنجش و تحلیل موقعیت‌های هیجانی عملکردی فراتر از انسان ارائه دهد.
توانایی تولید آزمون‌هایی با دقت و واقع‌گرایی بالا در کمترین زمان، این ابزارها را از نقش تحلیل‌گر صرف خارج می‌کند و به جایگاه «مربی عاطفی» نزدیک می‌سازد.
هوش مصنوعی با هدایت درست، می‌تواند در آموزش هیجانی، تسهیل گفت‌وگوی بین‌فردی و حتی حل تعارض‌های سازمانی نقش‌آفرین باشد، بدون آن‌که جایگزین انسان شود.
این یافته‌ها، چشم‌اندازی نو به تعامل انسان و ماشین در حوزه‌هایی می‌گشایند که زمانی صرفاً «احساسی» تلقی می‌شدند.

❓ سؤالات رایج (FAQ)

آیا هوش مصنوعی واقعاً می‌تواند احساسات انسان را درک کند؟
مدل‌های زبانی پیشرفته مانند ChatGPT توانسته‌اند رفتارهای هیجانی مناسب را در موقعیت‌های پیچیده پیش‌بینی و تبیین کنند، که نشان‌دهنده نوعی درک شناختی از احساسات است.

چگونه عملکرد AI در آزمون‌های هوش هیجانی با انسان مقایسه می‌شود؟
در پژوهش دانشگاه ژنو، AIها میانگین امتیاز ۸۲٪ کسب کردند، در حالی‌که انسان‌ها فقط ۵۶٪ موفقیت داشتند.

آیا AI می‌تواند خودش آزمون هوش هیجانی طراحی کند؟
بله. ChatGPT-4 توانست آزمون‌هایی با وضوح و واقع‌گرایی بالا طراحی کند که از نظر دشواری و اعتبار با نمونه‌های انسانی هم‌سطح بودند.

آیا این ابزارها می‌توانند جایگزین مربی‌گری انسانی شوند؟
نه به‌طور کامل. اما می‌توانند نقش مکمل داشته باشند و آموزش‌های عاطفی را سریع‌تر، دقیق‌تر و در مقیاس وسیع‌تری اجرا کنند.

چه کاربردهایی برای هوش هیجانی مصنوعی در نظر گرفته شده است؟
از آموزش و تربیت در مدارس، تا مشاوره در محیط‌های شغلی و مدیریت تعارض‌های شخصی و حرفه‌ای.

منبع