در دهه‌های اخیر، فناوری‌های دیجیتال و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، بخش بزرگی از زندگی روزمره نوجوانان را به خود اختصاص داده‌اند. شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تلگرام، تیک‌تاک، واتساپ و فیسبوک به نوجوانان امکان می‌دهند تا با دوستان و خانواده ارتباط برقرار کنند، اطلاعات کسب کنند و حتی هویت اجتماعی خود را شکل دهند. اما سوال مهم این است که آیا استفاده گسترده از این پلتفرم‌ها، بر سلامت روان و به ویژه خلق و خوی نوجوانان تأثیرگذار است؟ این مقاله به بررسی جنبه‌های مختلف این موضوع می‌پردازد.

تعریف شبکه‌های اجتماعی و خلق و خوی نوجوانان

شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی به پلتفرم‌ها و سایت‌هایی اطلاق می‌شود که افراد می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، محتوا به اشتراک بگذارند و در فضای مجازی فعالیت کنند. این فضاها معمولاً تعاملات اجتماعی را تسهیل می‌کنند و ابزارهای متنوعی برای ارتباط از جمله پیام‌رسانی، اشتراک عکس و ویدئو، و تعاملات گروهی دارند.

خلق و خوی نوجوانان

خلق و خوی (Mood) به حالت‌های عاطفی و روانی فرد در طول زمان اشاره دارد که می‌تواند مثبت، منفی یا خنثی باشد. نوجوانان دوره‌ای حساس از زندگی را تجربه می‌کنند که با تغییرات هورمونی، روانی و اجتماعی همراه است و خلق و خوی آن‌ها نسبت به کودکان و بزرگسالان، ناپایدارتر و آسیب‌پذیرتر است.

استفاده نوجوانان از شبکه‌های اجتماعی

مطالعات نشان می‌دهد بیش از ۹۰٪ نوجوانان در کشورهای توسعه‌یافته از حداقل یک شبکه اجتماعی استفاده می‌کنند و این میزان روز به روز در حال افزایش است. نوجوانان معمولاً روزانه چند ساعت را در این فضاها می‌گذرانند. دلایل اصلی استفاده عبارتند از:

• ارتباط با دوستان و خانواده

• سرگرمی و گذراندن اوقات فراغت

• جستجوی هویت و گروه‌های هم‌سن و سال

• کسب اطلاعات و آموزش

اثرات مثبت شبکه‌های اجتماعی بر خلق و خوی نوجوانان

شبکه‌های اجتماعی مزایای مهمی دارند که می‌تواند به بهبود خلق و خوی نوجوانان کمک کند:

 تقویت ارتباطات اجتماعی

نوجوانان می‌توانند به راحتی با دوستان، خانواده و افراد با علایق مشابه ارتباط برقرار کنند. این ارتباطات باعث افزایش احساس تعلق و کاهش تنهایی می‌شود که در بهبود خلق و خو نقش دارد.

 ابراز هویت و خودبیانگری

شبکه‌های اجتماعی فضایی برای بیان افکار، احساسات و علایق نوجوانان فراهم می‌کنند. این خودبیانگری باعث تقویت اعتماد به نفس و رضایت از خود می‌شود.

 دسترسی به حمایت اجتماعی

در مواقع استرس یا مشکلات روانی، نوجوانان می‌توانند از طریق گروه‌ها و صفحات حمایتی در شبکه‌های اجتماعی، حمایت عاطفی و اطلاعات مفید دریافت کنند.

 فرصت‌های یادگیری و رشد

بسیاری از محتواهای آموزشی، انگیزشی و تفریحی به کمک شبکه‌های اجتماعی در دسترس نوجوانان است که می‌تواند حس شادی و انگیزه آن‌ها را افزایش دهد.

اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی بر خلق و خوی نوجوانان

با وجود مزایای ذکر شده، استفاده بیش از حد و نامناسب از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آثار مخربی بر سلامت روان و خلق و خوی نوجوانان داشته باشد:

 افزایش احساس تنهایی و انزوا

با وجود افزایش ارتباطات مجازی، بسیاری از نوجوانان احساس می‌کنند که ارتباطات واقعی و عمیق ندارند. این موضوع باعث افزایش احساس تنهایی، افسردگی و اضطراب می‌شود.

 مقایسه اجتماعی و کاهش رضایت از خود

نمایش زندگی‌های ایده‌آل و موفقیت‌های دیگران در شبکه‌های اجتماعی باعث می‌شود نوجوانان خود را با آن‌ها مقایسه کنند و از خودشان ناراضی شوند. این مسئله به ویژه در دختران رایج است و می‌تواند منجر به کاهش اعتماد به نفس و ایجاد خلق منفی شود.

 اضطراب و استرس مداوم

پیام‌ها، اعلان‌ها و فشار اجتماعی برای حضور دائمی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند باعث اضطراب و استرس شود. ترس از حذف شدن از جمع (FOMO – Fear of Missing Out) از عوامل مهم اضطراب نوجوانان است.

خواب ناکافی و اختلالات خواب

استفاده زیاد از گوشی و شبکه‌های اجتماعی، به ویژه قبل از خواب، کیفیت خواب را کاهش داده و باعث خستگی و کاهش خلق مثبت می‌شود.

تاثیرات محتوای منفی و سایبری

مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز، توهین‌آمیز، قلدری اینترنتی (Cyberbullying) و یا محتواهای ناامن، تأثیرات بسیار منفی بر خلق و روان نوجوان دارد.

عوامل مؤثر در شدت اثرات شبکه‌های اجتماعی بر نوجوانان

اثرات شبکه‌های اجتماعی بر خلق نوجوانان به عوامل مختلفی بستگی دارد:

 میزان و نوع استفاده

ساعات استفاده و نوع فعالیت‌ها (مثلاً مشاهده محتواهای مثبت یا منفی، فعالیت‌های تعاملی یا منفعلانه) بسیار مهم هستند.

 شخصیت نوجوان

افرادی که شخصیت مضطرب یا افسرده‌تری دارند بیشتر در معرض تأثیرات منفی شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند.

 حمایت خانواده و مدرسه

حمایت روانی و نظارت والدین و معلمان می‌تواند اثرات منفی را کاهش داده و بهره‌مندی از اثرات مثبت را افزایش دهد.

 فرهنگ و محیط اجتماعی

محیط‌های اجتماعی و فرهنگی که نوجوانان در آن زندگی می‌کنند بر نحوه تعامل و برداشت آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد.

راهکارهای کاهش اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی بر خلق نوجوانان

 آموزش سواد رسانه‌ای و دیجیتال

آموزش نوجوانان درباره نحوه استفاده سالم و ایمن از شبکه‌های اجتماعی به آن‌ها کمک می‌کند تا بهتر انتخاب کنند و از آسیب‌ها دوری کنند.

 محدود کردن زمان استفاده

تعیین زمان‌های مشخص برای استفاده از گوشی و شبکه‌های اجتماعی، به ویژه پیش از خواب، می‌تواند سلامت روان را حفظ کند.

ایجاد فضای گفتگو در خانواده

والدین باید با نوجوانان خود در مورد فعالیت‌های آنلاینشان صحبت کنند و فضایی برای بیان احساسات و نگرانی‌ها فراهم کنند.

 ترویج فعالیت‌های جایگزین

تشویق نوجوانان به فعالیت‌های ورزشی، هنری، اجتماعی و خواندن کتاب به کاهش وابستگی به فضای مجازی کمک می‌کند.

مقابله با قلدری اینترنتی

ایجاد برنامه‌ها و قوانین مدرسه‌ای و اجتماعی برای مقابله با قلدری سایبری و حمایت از قربانیان بسیار مهم است.

پژوهش‌های علمی در زمینه اثر شبکه‌های اجتماعی بر خلق نوجوانان

مطالعات متعددی نشان داده‌اند که استفاده متعادل و هدفمند از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به سلامت روان نوجوانان کمک کند، اما استفاده بیش از حد و نادرست، رابطه مستقیم با افزایش افسردگی، اضطراب، اختلال خواب و مشکلات رفتاری دارد.

مثلاً مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۲ در دانشگاه هاروارد انجام شد نشان داد نوجوانانی که بیش از سه ساعت در روز در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند، سه برابر بیشتر از سایرین دچار علائم افسردگی و اضطراب می‌شوند.

مطالعه دیگری در سال ۲۰۲۱ در اروپا نشان داد که مقایسه اجتماعی در اینستاگرام منجر به کاهش شدید رضایت از خود و افزایش احساس ناکافی بودن در نوجوانان دختر می‌شود.

نتیجه‌گیری

شبکه‌های اجتماعی جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی نوجوانان امروزی هستند و هم مزایا و هم معایب خاص خود را دارند. این فضاها می‌توانند به افزایش ارتباطات اجتماعی، حمایت عاطفی و رشد هویت نوجوانان کمک کنند، اما در عین حال، استفاده نادرست و بیش از حد آن‌ها می‌تواند به اضطراب، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و اختلال خواب منجر شود.

برای بهره‌مندی از فواید شبکه‌های اجتماعی و کاهش آسیب‌ها، باید آموزش‌های لازم به نوجوانان داده شود، نظارت و حمایت خانواده افزایش یابد و فرهنگ استفاده سالم از فضای مجازی ترویج گردد. همچنین تحقیقات بیشتر و به‌روزتر در این زمینه برای شناخت دقیق‌تر و ارائه راهکارهای مؤثر ضروری است.