یبوست یکی از مشکلات شایع گوارشی است که بسیاری از افراد در طول زندگی خود حداقل یک‌بار با آن مواجه شده‌اند. یبوست به معنای کاهش دفعات اجابت مزاج، سفت شدن مدفوع یا احساس تخلیه ناکامل روده تعریف می‌شود. این مشکل می‌تواند علل مختلفی داشته باشد، از جمله رژیم غذایی نامناسب، کم‌تحرکی، اختلالات سیستم گوارشی و استفاده از برخی داروها. داروهای مختلفی به عنوان علت بروز یبوست شناخته می‌شوند و شناخت آن‌ها برای پیشگیری و درمان موثر این عارضه اهمیت دارد.

یبوست معمولاً به کاهش دفعات دفع مدفوع به کمتر از سه بار در هفته گفته می‌شود. علائم دیگر آن عبارتند از:

• اجابت مزاج سخت و دردناک

• احساس انسداد یا گرفتگی در روده‌ها

• نفخ و درد شکمی

• احساس تخلیه ناکامل روده

یبوست مزمن می‌تواند کیفیت زندگی را کاهش دهد و باعث بروز مشکلات جدی‌تر گوارشی شود.

بسیاری از داروها به طور مستقیم یا غیرمستقیم موجب ایجاد یبوست می‌شوند. این داروها ممکن است با تأثیر بر عملکرد عضلات روده، کاهش حرکات دودی، تغییر در ترشح مایعات روده یا تغییر در تعادل الکترولیت‌ها باعث کاهش حرکت مواد غذایی و مدفوع در روده‌ها گردند. همچنین، برخی داروها با عوارض جانبی عصبی یا عضلانی باعث کاهش حس و حرکت روده‌ها می‌شوند.

گروه‌های دارویی که موجب یبوست می‌شوند

 داروهای مسکن (به ویژه مواد مخدر)

مواد مخدر (اوپیودها) مانند مورفین، کدئین، اوکسی‌کدون و متادون از شناخته‌شده‌ترین داروهایی هستند که باعث یبوست می‌شوند. این داروها با اتصال به گیرنده‌های اوپیودی در سیستم عصبی مرکزی و محیطی، فعالیت عضلات روده را کاهش داده و باعث کند شدن حرکت مواد غذایی و مدفوع می‌شوند. همچنین، ترشح مایعات در روده کاهش یافته و مدفوع سفت می‌شود.

اهمیت: یبوست ناشی از اوپیودها می‌تواند بسیار شدید و مقاوم به درمان باشد و به عنوان “یبوست اوپیودی” شناخته می‌شود.

داروهای ضد افسردگی

برخی داروهای ضد افسردگی به ویژه داروهای آنتی‌کولینرژیک مانند آمی‌تریپتیلین، ایمی‌پرامین و داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (SNRI) مانند ونلافاکسین می‌توانند باعث یبوست شوند. این داروها با اثر بر سیستم عصبی اتونوم و کاهش فعالیت عضلات روده باعث کندی حرکت روده می‌شوند.

داروهای ضد اسید معده (آنتاگونیست‌های کانال کلسیم و ضد هیستامین‌ها)

برخی داروهای ضد اسید معده و آنتاگونیست‌های کانال کلسیم (مانند وراپامیل) باعث کاهش انقباضات عضلات صاف روده و در نتیجه یبوست می‌شوند. ضد هیستامین‌هایی با اثرات آنتی‌کولینرژیک مانند دیفن‌هیدرامین نیز می‌توانند یبوست ایجاد کنند.

 داروهای ضد تشنج

داروهای ضد تشنج مانند فنیتوئین و کاربامازپین ممکن است با تاثیر بر سیستم عصبی حرکات روده را کاهش داده و یبوست ایجاد کنند.

داروهای ضد پارکینسون

داروهای مورد استفاده در درمان بیماری پارکینسون مانند لوودوپا و آگونیست‌های دوپامین می‌توانند با اثر بر سیستم عصبی اتونوم باعث کاهش حرکات روده و یبوست شوند.

 داروهای مدر (دیورتیک‌ها)

برخی دیورتیک‌ها باعث از دست رفتن آب و الکترولیت‌ها از بدن شده که می‌تواند منجر به خشک شدن مدفوع و یبوست شود.

داروهای ضد هیپرکلسمی

داروهایی که باعث افزایش سطح کلسیم خون می‌شوند (مانند کلسیم مکمل‌ها و برخی ویتامین‌ها) باعث کاهش حرکات روده و یبوست می‌شوند.

آنتی‌کولینرژیک‌ها و شل‌کننده‌های عضلانی

داروهایی که اثرات آنتی‌کولینرژیک دارند مانند برخی داروهای ضد حساسیت، داروهای ضد اسپاسم و شل‌کننده‌های عضلانی می‌توانند حرکات روده را کاهش داده و موجب یبوست شوند.

مکانیسم‌های ایجاد یبوست ناشی از داروها

• کاهش تحرک روده: داروهایی که سیستم عصبی عضلات روده را مهار می‌کنند باعث کاهش حرکات دودی می‌شوند.

• کاهش ترشح مایعات روده: برخی داروها ترشح مایعات در روده را کم کرده و مدفوع خشک و سخت می‌شود.

• تغییر تعادل الکترولیت‌ها: داروهای مدر باعث کاهش آب و الکترولیت‌ها و یبوست می‌شوند.

• اثر مستقیم روی گیرنده‌ها: موادی مانند اوپیودها که روی گیرنده‌های سیستم عصبی روده اثر می‌گذارند حرکت روده را کند می‌کنند.

عوامل خطر یبوست دارویی

• استفاده همزمان از چند دارو با اثرات مشابه

• سن بالا و کاهش فعالیت بدنی

• کم‌آبی بدن و رژیم غذایی کم‌فیبر

• وجود بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، بیماری‌های عصبی و مشکلات گوارشی

تشخیص یبوست دارویی

تشخیص یبوست ناشی از داروها بر اساس شرح حال دقیق بیمار، مصرف داروها، معاینه بالینی و بررسی علائم انجام می‌شود. قطع یا تغییر دارو تحت نظر پزشک معمولاً باعث بهبود علائم می‌شود.

روش‌های پیشگیری و درمان یبوست ناشی از داروها

 اصلاح رژیم غذایی

• افزایش مصرف فیبر (میوه، سبزیجات، غلات کامل)

• نوشیدن مایعات کافی به ویژه آب

• کاهش مصرف غذاهای فرآوری شده و چرب

 افزایش فعالیت بدنی

ورزش منظم باعث افزایش تحرک روده‌ها و تسهیل دفع مدفوع می‌شود.

استفاده از ملین‌ها و نرم‌کننده‌های مدفوع

• نرم‌کننده‌های مدفوع (مانند داکوسات)

• ملین‌های حجم‌زا (فیبرهای محلول مانند پسیلیوم)

• ملین‌های اسمزی (مانند لاکتولوز، پلی‌اتیلن گلیکول)

• ملین‌های محرک (مانند بیساکودیل) در صورت نیاز و با نظر پزشک

بررسی و اصلاح داروها

• جایگزینی داروهای ایجادکننده یبوست با داروهای کم‌عارضه‌تر

• تنظیم دوز داروها تحت نظر پزشک

 درمان یبوست اوپیودی

استفاده از داروهای آنتاگونیست گیرنده اوپیود (مانند نالوکسان) تحت نظر پزشک برای کاهش عوارض یبوست ناشی از اوپیودها.

نتیجه‌گیری

یبوست یکی از عوارض جانبی مهم بسیاری از داروها است که می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را کاهش دهد و در صورت عدم درمان به مشکلات جدی‌تری منجر شود. شناخت داروهای موثر در بروز یبوست، مکانیزم‌های ایجاد آن و روش‌های پیشگیری و درمان اهمیت زیادی دارد. در صورت مواجهه با یبوست پس از شروع دارو، مشورت با پزشک و پیروی از راهکارهای درمانی موثر می‌تواند از بروز عوارض بیشتر جلوگیری کند.