نقش پلاک و جرم در بیماری‌های لثه

بیماری‌های لثه یا پریودنتال، از شایع‌ترین بیماری‌های دهان و دندان هستند که می‌توانند سلامت عمومی فرد را تحت تأثیر قرار دهند. یکی از عوامل اصلی ایجاد این بیماری‌ها، تجمع پلاک میکروبی و تشکیل جرم دندانی است. شناخت دقیق نقش پلاک و جرم در فرآیندهای التهابی و تخریبی لثه، می‌تواند به پیشگیری و درمان مؤثر بیماری‌های لثه کمک شایانی کند.

پلاک دندانی (Dental Plaque)

پلاک دندانی یک بیوفیلم میکروبی است که به صورت یک لایه نرم و چسبنده روی سطح دندان‌ها تشکیل می‌شود. این لایه متشکل از باکتری‌ها، محصولات متابولیک آنها، بقایای سلولی، و مولکول‌های غذایی است. پلاک، محیط مناسبی برای رشد میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا فراهم می‌آورد.

جرم دندانی (Dental Calculus)

جرم یا تارتار، پلاک سخت شده‌ای است که در اثر رسوب مواد معدنی (عمدتاً کلسیم و فسفات) از بزاق و خون روی پلاک نرم تشکیل می‌شود. جرم به دلیل سختی و سطح زبر، محل مناسبی برای تجمع پلاک‌های میکروبی بیشتر و پیشرفت بیماری‌های لثه فراهم می‌کند.

پلاک حاوی جمعیت متنوعی از باکتری‌هاست که می‌توان آنها را به دو گروه کلی تقسیم کرد:

باکتری‌های هم‌زیست (Commensal bacteria): که به‌طور طبیعی در دهان حضور دارند و معمولاً به سلامت دهان کمک می‌کنند.
باکتری‌های بیماری‌زا (Pathogenic bacteria): که در شرایط خاص رشد می‌کنند و می‌توانند باعث التهاب و تخریب بافت‌های پریودنتال شوند.

باکتری‌های بیماری‌زا شامل گونه‌هایی مثل Porphyromonas gingivalis، Tannerella forsythia، Treponema denticola هستند که به گروه «کمپلکس قرمز» معروف‌اند و نقش مهمی در پیشرفت بیماری‌های لثه دارند.

نقش پلاک در ایجاد بیماری‌های لثه

مراحل تشکیل پلاک

تشکیل پلاک مراحل مشخصی دارد:

تشکیل فیلم آکوانیک (Acquired Pellicle): بلافاصله پس از تمیز کردن دندان، یک لایه پروتئینی از بزاق روی دندان تشکیل می‌شود.
چسبیدن اولیه باکتری‌ها: باکتری‌های اولیه مثل Streptococcusها به این لایه می‌چسبند.
تکثیر و رشد میکروبی: باکتری‌های اولیه محیطی برای جذب باکتری‌های ثانویه و بیماری‌زا فراهم می‌کنند.
تشکیل بیوفیلم: پلاک به صورت یک ساختار منسجم و مقاوم شکل می‌گیرد.

التهاب لثه (Gingivitis)

پلاک میکروبی محرک اصلی پاسخ التهابی در لثه است. سموم باکتری‌ها و محصولات متابولیک آنها باعث تحریک سیستم ایمنی و واکنش التهابی در لثه می‌شود که به آن التهاب لثه یا ژینژویت گفته می‌شود. در این مرحله، علائم شامل قرمزی، تورم، خونریزی لثه و درد خفیف است. اگر درمان نشود، بیماری پیشرفت می‌کند.

پیشرفت به پریودنتیت

اگر پلاک به موقع پاک نشود، باکتری‌های بیماری‌زا به بافت‌های عمیق‌تر نفوذ کرده و باعث تخریب اتصال بین لثه و دندان، ایجاد پاکت‌های پریودنتال و تحلیل استخوان فک می‌شوند. این مرحله بیماری پریودنتیت است که در نهایت می‌تواند منجر به لق شدن و از دست رفتن دندان شود.

نقش جرم دندانی در پیشرفت بیماری‌های لثه

جرم به عنوان بستر تجمع پلاک

جرم به دلیل سطح زبر و سخت، محل تجمع پلاک میکروبی را فراهم کرده و پاکسازی پلاک را دشوار می‌کند. بنابراین، جرم باعث می‌شود پلاک‌ها بافت لثه را به طور مداوم تحریک کنند و التهاب مزمن لثه افزایش یابد.

تحریک مداوم پاسخ ایمنی

جرم دندانی به طور مستقیم باعث تحریک دائمی سیستم ایمنی بدن می‌شود. پاسخ ایمنی مزمن منجر به ترشح آنزیم‌ها و مواد التهابی می‌شود که باعث تخریب بافت‌های نگهدارنده دندان می‌گردد.

عوامل مؤثر بر تشکیل پلاک و جرم

عوامل بیولوژیک

ترکیب بزاق و pH آن
نوع و تعداد میکروارگانیسم‌ها
سطح آناتومیکی دندان‌ها

عوامل رفتاری

بهداشت دهان ناکافی
رژیم غذایی حاوی قند زیاد
استفاده ناکافی از مسواک و نخ دندان

عوامل سیستمی و محیطی

پیشگیری و درمان

پیشگیری

رعایت بهداشت دهان و دندان (مسواک زدن، نخ دندان)
پاکسازی منظم پلاک توسط دندانپزشک (جرم‌گیری)
اصلاح سبک زندگی و تغذیه

درمان

جرم‌گیری و تسطیح ریشه برای حذف جرم و پلاک زیر لثه‌ای
درمان‌های دارویی در صورت وجود عفونت شدید
جراحی لثه در موارد پیشرفته

نتیجه‌گیری

پلاک و جرم دندانی دو عامل اساسی در شروع و پیشرفت بیماری‌های لثه هستند. پلاک به عنوان بیوفیلم میکروبی اولیه، باعث التهاب لثه می‌شود و جرم دندانی به عنوان بستری برای تجمع پلاک‌های بیشتر عمل می‌کند. مدیریت و کنترل دقیق پلاک و جرم، کلید پیشگیری و درمان موفق بیماری‌های پریودنتال است. آگاهی و آموزش بیماران درباره اهمیت بهداشت دهان و مراقبت‌های منظم دندانپزشکی، می‌تواند از بروز این بیماری‌ها جلوگیری کند.

سلامت هایپر