بی‌اشتهایی عصبی یا آنورکسیا نروزا (Anorexia Nervosa) یکی از اختلالات خوردن است که با کاهش شدید وزن بدن، ترس غیرمنطقی از افزایش وزن و تصویر بدنی تحریف‌شده مشخص می‌شود. این اختلال در گروه اختلالات روانی با عوارض جسمانی و روانی شدید قرار دارد و می‌تواند منجر به مرگ در صورت عدم درمان شود. بررسی دلایل بی‌اشتهایی عصبی پیچیده و چندبعدی است و شامل عوامل زیستی، روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی می‌شود. در این مقاله سعی می‌کنیم با مروری جامع به این عوامل بپردازیم.

طبق معیارهای DSM-5، بی‌اشتهایی عصبی اختلالی است که در آن فرد:

• کاهش وزن قابل توجه و کاهش عمدی مصرف غذا را دارد.

• ترس غیرمنطقی از افزایش وزن یا چاق شدن دارد.

• تصویر بدنی تحریف شده‌ای دارد و خود را حتی در حالت کم‌وزنی چاق می‌بیند.

 ژنتیک

مطالعات دوقلوها و خانواده‌ها نشان داده است که بی‌اشتهایی عصبی تا حدی دارای زمینه ژنتیکی است. شواهد حاکی از این است که احتمال ابتلا در بستگان درجه اول بیماران، به مراتب بالاتر از جمعیت عمومی است. تحقیقات اخیر روی ژن‌های مرتبط با تنظیم اشتها و رفتارهای مربوط به اضطراب، نشان می‌دهد که برخی ژن‌ها ممکن است فرد را در برابر این اختلال آسیب‌پذیر کنند.

 بیوشیمی مغز

اختلال در مسیرهای عصبی-شیمیایی مغز، به ویژه سیستم سروتونین، دوپامین و نوراپی‌نفرین، در ایجاد بی‌اشتهایی عصبی نقش دارد. کمبود یا اختلال در عملکرد این ناقل‌های عصبی می‌تواند باعث اضطراب، وسواس و رفتارهای وسواسی در خوردن شود.

 عملکرد مغزی

مطالعات تصویربرداری مغز (MRI و PET) نشان داده‌اند که در بیماران بی‌اشتهایی عصبی، مناطق مرتبط با کنترل خود و پردازش هیجانات مانند قشر پیش‌پیشانی و آمیگدالا، دچار تغییرات ساختاری و عملکردی می‌شوند.

 تصویر بدنی تحریف‌شده

یکی از ویژگی‌های اصلی بی‌اشتهایی عصبی، تحریف تصویر بدنی است. فرد خود را چاق‌تر از آنچه هست می‌بیند و این باور نادرست باعث می‌شود به رغم لاغری شدید، همچنان بخواهد وزن کم کند.

 اضطراب و وسواس

افراد مبتلا به بی‌اشتهایی عصبی معمولاً دچار اضطراب زیاد، وسواس فکری-عملی، و کنترل‌گری افراطی هستند. کنترل خوردن و وزن به نوعی تلاش برای کنترل اضطراب درونی و احساس بی‌کفایتی به حساب می‌آید.

 کمال‌گرایی و نیاز به کنترل

ویژگی‌های شخصیتی مانند کمال‌گرایی، سخت‌گیری نسبت به خود و دیگران، نیاز به کنترل دقیق همه امور، و حساسیت به انتقاد در این افراد شایع است. این ویژگی‌ها باعث می‌شود رفتارهای محدودکننده در خوردن و ورزش شدید شکل بگیرد.

 سوابق تروما و سوءاستفاده

در برخی بیماران، سابقه آزار جنسی، جسمی یا روانی در کودکی یا نوجوانی به عنوان یک عامل محرک اختلال دیده می‌شود. بی‌اشتهایی عصبی می‌تواند به عنوان مکانیزم مقابله‌ای برای فرار از احساسات دردناک و حفظ کنترل مطرح شود.

عوامل اجتماعی و فرهنگی

 فشارهای فرهنگی و رسانه‌ای

در جوامع مدرن، فرهنگ لاغری و ایده‌آل‌سازی بدن لاغر به ویژه برای زنان بسیار رایج است. رسانه‌ها، تبلیغات و صنعت مد به طور مکرر تصویری از زیبایی را نشان می‌دهند که لاغری مفرط را توصیه می‌کنند. این فشارهای اجتماعی باعث افزایش نگرانی‌ها و اضطراب‌ها درباره وزن و ظاهر می‌شوند.

 تأثیر خانواده

نقش خانواده در شکل‌گیری بی‌اشتهایی عصبی بسیار مهم است. خانواده‌هایی که سخت‌گیر، کنترل‌کننده یا پر از تعارض هستند، می‌توانند زمینه‌ساز بروز این اختلال شوند. همچنین، خانواده‌هایی که بر وزن و ظاهر اعضا بیش از حد تمرکز دارند یا استانداردهای زیبایی غیرواقعی دارند، در خطر بیشتری هستند.

 گروه همسالان

تأثیر دوستان و گروه همسالان نیز در شکل‌گیری نگرش نسبت به بدن و وزن مؤثر است. فشارهای همسالان، مقایسه‌های مداوم و تمسخر یا تحسین بر اساس ظاهر می‌تواند رفتارهای غذایی ناسالم را تشدید کند.

 عوامل روان‌تکاملی و محیطی

 دوره‌های حساس رشد

دوران نوجوانی و جوانی دوره‌های بحرانی برای شروع بی‌اشتهایی عصبی محسوب می‌شوند، زیرا در این دوره‌ها تغییرات جسمی، شناختی و روانی سریع رخ می‌دهد که می‌تواند به اضطراب‌های مرتبط با بدن و هویت منجر شود.

 عوامل استرس‌زا

استرس‌های شدید مانند مشکلات تحصیلی، طلاق والدین، مرگ عزیزان یا شکست‌های عاطفی ممکن است محرک شروع بی‌اشتهایی عصبی باشد.

 نقش ورزش حرفه‌ای

افرادی که در رشته‌های ورزشی با معیارهای وزن سخت‌گیرانه مانند ژیمناستیک، رقص یا کشتی فعالیت می‌کنند، در معرض خطر بیشتری برای بروز این اختلال قرار دارند.

 تداخل عوامل و مدل‌های تبیینی

علل بی‌اشتهایی عصبی معمولاً ترکیبی از عوامل زیستی، روانشناختی و اجتماعی است. مدل‌های چندعاملی توضیح می‌دهند که چگونه این عوامل در تعامل با یکدیگر باعث شروع و حفظ اختلال می‌شوند.

مثلاً:

• مدل زیست-روان-اجتماعی: تأکید می‌کند که استعداد ژنتیکی زمینه‌ساز است و عوامل محیطی مانند فشار اجتماعی و روانشناختی مانند اضطراب منجر به بروز اختلال می‌شوند.

• مدل شناختی-رفتاری: نقش باورها و تفکرات نادرست درباره وزن، بدن و غذا را برجسته می‌کند.

• مدل روان‌تکاملی: رشد شخصیتی و مراحل بحران‌های روانی دوران نوجوانی را در ایجاد اختلال مهم می‌داند.

نتیجه‌گیری

بی‌اشتهایی عصبی یک اختلال پیچیده است که ناشی از تعامل عوامل متعددی است. درک دلایل این اختلال، شامل زمینه‌های ژنتیکی، مغزی، روانشناختی و اجتماعی، به درمان موفقیت‌آمیز آن کمک می‌کند. به علت پیامدهای جسمی و روانی شدید، شناسایی زودهنگام و درمان جامع، شامل روان‌درمانی، درمان دارویی و حمایت‌های اجتماعی، ضروری است.