صبحی را تصور کنید که در آینه به چند تار موی سفید تازه‌ظاهرشده نگاه می‌کنید. شاید نشانه‌ای از گذر عمر باشند، شاید هم یادآور استرس‌های انباشته. اما پژوهش تازه‌ای از دانشگاه توکیو می‌گوید این موهای سفید ممکن است حامل پیام مثبتی باشند: بدن در حال دفاع از خودش در برابر سرطان است.

بر اساس این تحقیق، هنگامی که سلول‌های بنیادی فولیکول مو (hair follicle stem cells) در معرض آسیب ژنتیکی قرار می‌گیرند، دو مسیر متفاوت پیش روی خود دارند: یا به سوی سفید شدن مو پیش می‌روند، یا در صورت مقاومت در برابر این مسیر، احتمال جهش و بروز ملانوما (melanoma) یا همان سرطان پوست افزایش می‌یابد.

این یافته‌ها نشان می‌دهد پدیده‌ای که اغلب نشانهٔ پیری تلقی می‌شود، شاید در واقع سازوکار حفاظتی طبیعی بدن باشد.

چرا سلول‌های بنیادی مو اهمیت دارند

در طول زندگی، سلول‌های ما پیوسته در معرض فشارهای محیطی و درونی قرار می‌گیرند؛ از تابش فرابنفش گرفته تا استرس اکسیداتیو و آسیب‌های متابولیک. مجموعهٔ این عوامل که به آن اکسپو‌زوم (exposome) گفته می‌شود، به‌تدریج باعث تخریب ساختار DNA می‌شود.

با وجود این، واکنش سلول‌ها به این آسیب‌ها یکسان نیست. سلول‌های بنیادی (stem cells) با توانایی بازسازی و تمایز به انواع سلول‌ها، نقشی حیاتی در سلامت بافت‌ها دارند.

در فولیکول‌های مو، نوعی از این سلول‌ها به نام سلول‌های بنیادی ملانوسیتی (melanocyte stem cells یا McSCs) قرار دارند که مسئول تولید رنگدانه‌های مو و پوست‌اند. این سلول‌ها معمولاً بین حالت غیرفعال و فعال جابه‌جا می‌شوند و در هر چرخهٔ رشد مو، رنگ جدیدی تولید می‌کنند.

کشف مسیر دوگانه: سفید شدن یا سرطان

پژوهشگران ژاپنی با استفاده از مدل حیوانی موش، بررسی کردند که McSCها هنگام مواجهه با انواع مختلف آسیب DNA چگونه واکنش نشان می‌دهند.

زمانی که این سلول‌ها دچار شکست دو رشته‌ای DNA (double-strand break) می‌شوند، یک تصمیم حیاتی می‌گیرند: تمایز غیرقابل‌برگشت به سلول‌های رنگدانه‌ای بالغ. این فرایند که به آن تمایز همراه با پیری (senescence-coupled differentiation یا seno-differentiation) گفته می‌شود، باعث از بین رفتن ذخیرهٔ سلول‌های بنیادی و در نهایت سفید شدن موها می‌گردد.

اما در شرایط دیگر، به‌ویژه وقتی سلول‌ها در معرض مواد سرطان‌زا قرار می‌گیرند، گاهی از این مسیر تمایز اجتناب می‌کنند. در این حالت، حتی با وجود آسیب ژنتیکی، توان تقسیم و خودنوسازی را حفظ می‌کنند، ویژگی‌ای که می‌تواند به پیدایش تومور منجر شود.

به زبان ساده، سلول بنیادی در برابر فشار محیطی دو گزینه دارد: خودکشی سلولی آرام و سفید شدن مو یا فرار از مرگ و ورود به مسیر خطرناک سرطان.

تضاد سرنوشت‌ها در قلب یک سلول

امی نیشیمورا (Emi Nishimura)، استاد دانشگاه توکیو و یکی از نویسندگان اصلی تحقیق، می‌گوید: «این یافته‌ها نشان می‌دهد که یک جمعیت واحد از سلول‌های بنیادی می‌تواند بسته به نوع استرس و پیام‌های محیطی، دو سرنوشت متضاد داشته باشد؛ فرسودگی یا گسترش.»

به‌بیان دیگر، خاکستری شدن مو و ملانوما دو نتیجهٔ متضاد از یک واکنش زیستی‌اند، نه پدیده‌هایی بی‌ارتباط.
در یک حالت، بدن مسیر امن‌تر را انتخاب می‌کند و با از بین بردن سلول‌های آسیب‌دیده، از تشکیل سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند؛ در حالت دیگر، مقاومت سلول در برابر این فرآیند می‌تواند به گسترش سلول‌های جهش‌یافته بینجامد.

آیا سفید شدن مو سپر واقعی در برابر سرطان است؟

پژوهشگران تأکید می‌کنند که این نتایج به‌معنای آن نیست که سفید شدن مو به‌طور مستقیم از بروز سرطان جلوگیری می‌کند. بلکه نشان می‌دهد فرآیند تمایز وابسته به پیری، ممکن است مکانیسمی دفاعی در برابر تجمع سلول‌های خطرناک باشد.

با این حال، مطالعه روی موش‌ها انجام شده و هنوز نمی‌توان نتیجه را بی‌درنگ به انسان تعمیم داد.
اما اهمیت این پژوهش در آن است که درک ما را از چگونگی پیوند میان روند پیری، عملکرد سلول‌های بنیادی و خطر سرطان عمیق‌تر می‌کند.

سفیدی مو به‌عنوان سازوکار دفاعی بدن

سفید شدن مو همیشه به‌عنوان نماد گذر عمر و ازکارافتادگی سلول‌ها در نظر گرفته شده است. اما این پژوهش دیدگاهی کاملاً متفاوت ارائه می‌دهد: ممکن است سفیدی مو نتیجهٔ واکنش هوشمندانهٔ سلول‌های بنیادی برای جلوگیری از تبدیل شدن به سلول‌های سرطانی باشد.

در واقع، تمایز اجباری سلول‌های بنیادی ملانوسیتی نوعی «خروج ایمن از چرخهٔ تقسیم» است؛ یعنی سلول ترجیح می‌دهد پیر شود و رنگ مو را از بین ببرد تا آن‌که به سلول سرطانی تبدیل شود. از دیدگاه زیست‌شناسی تکاملی، این تصمیم منطقی است: فدا کردن ظاهر برای حفظ حیات.

سازوکار ژنتیکی درون سلول

وقتی شکست دو رشته‌ای DNA در سلول رخ می‌دهد، مسیرهای مولکولی متعددی فعال می‌شوند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها مسیر p53 است که نقش نگهبان ژنوم را دارد. فعال‌سازی این مسیر، بیان ژن‌هایی را تحریک می‌کند که باعث توقف تقسیم سلولی و القای تمایز یا پیری می‌شوند. این همان مکانیسمی است که در موش‌ها باعث از بین رفتن سلول‌های بنیادی رنگدانه و سفید شدن مو شد. اما اگر این مکانیسم مختل شود، سلول‌های بنیادی با DNA آسیب‌دیده به تقسیم ادامه می‌دهند و زمینهٔ بروز تومورهایی مانند ملانوما را فراهم می‌کنند.

چشم‌انداز بالینی و پژوهشی

گرچه این تحقیق در موش‌ها انجام شده است، پیامدهای آن برای درک پیری و سرطان در انسان بسیار ارزشمند است.
در آینده، بررسی مولکول‌ها و مسیرهایی که موجب تمایز محافظتی در سلول‌های بنیادی می‌شوند، می‌تواند به طراحی درمان‌هایی منجر شود که از رشد تومورها جلوگیری کنند.

از سوی دیگر، شناخت دقیق‌تر از این مسیرها شاید به توسعهٔ درمان‌های ایمن‌تر برای بازگرداندن رنگ مو منجر شود، بدون آن‌که خطر سرطان را افزایش دهد. به‌عبارتی، مسیر علمی تازه‌ای گشوده شده است که در آن «زیبایی» و «سلامت» به‌جای تقابل، شاید هم‌زیستی پیدا کنند.

نگاه فلسفی به یک کشف زیستی

پدیده‌ای به ظاهر ساده مانند سفید شدن مو، نشان می‌دهد که حتی پیری نیز می‌تواند بیانگر هوشمندی زیستی باشد. بدن، میان حفظ حیات و ظاهر، گزینهٔ نخست را انتخاب می‌کند.

در جهان علم، هر کشف کوچک در سطح سلولی، پنجره‌ای به پرسش‌های بزرگ‌تر درباره ماهیت پیری، مرگ و سازگاری می‌گشاید.
سفیدی مو شاید در آینه خبر از گذر زمان دهد، اما در اعماق سلول، نشانهٔ مقاومت در برابر نابودی است.

خلاصه

پژوهش دانشگاه توکیو نشان داد که سلول‌های بنیادی فولیکول مو در برابر آسیب DNA دو مسیر متفاوت انتخاب می‌کنند: تمایز و سفید شدن، یا ادامهٔ تقسیم و خطر ابتلا به سرطان پوست.
فرآیند تمایز همراه با پیری (seno-differentiation) ممکن است سازوکاری حفاظتی باشد که از بروز سلول‌های جهش‌یافته جلوگیری می‌کند.
این کشف دیدگاه ما را نسبت به سفید شدن مو تغییر می‌دهد و آن را به نشانه‌ای از سازگاری دفاعی بدن تبدیل می‌کند.
در عین حال، راه را برای پژوهش‌های تازه دربارهٔ ارتباط میان پیری، رنگ مو و سلامت سلول‌های بنیادی می‌گشاید.

❓سؤالات رایج (FAQ)

۱. آیا سفید شدن مو واقعاً از سرطان پوست جلوگیری می‌کند؟
خیر، سفید شدن مو به‌طور مستقیم مانع سرطان نیست، اما نشان می‌دهد سلول‌های بنیادی فولیکول مو مسیر ایمنی را برای جلوگیری از آسیب سرطانی انتخاب کرده‌اند.

۲. این پژوهش بر روی انسان انجام شده یا حیوان؟
پژوهش فعلاً روی مدل موش انجام شده است و نتایج آن هنوز به انسان تعمیم قطعی ندارد.

۳. آیا این کشف می‌تواند منجر به درمان سفیدی مو شود؟
احتمال دارد در آینده با شناخت مسیرهای ژنتیکی مرتبط با تمایز سلولی، بتوان راهی برای بازگرداندن رنگ مو یافت بدون افزایش خطر سرطان.

۴. چرا سلول‌ها سفید شدن را انتخاب می‌کنند؟
زیرا در مواجهه با آسیب DNA، تمایز و ازکارافتادگی ایمن‌تر از ادامهٔ تقسیم است و از جهش‌های خطرناک پیشگیری می‌کند.

۵. ملانوسیت‌ها در بدن چه نقشی دارند؟
ملانوسیت‌ها سلول‌هایی هستند که رنگدانهٔ ملانین را تولید می‌کنند و رنگ طبیعی مو و پوست را به‌وجود می‌آورند.

منبع

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روان‌شناسی و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن‌ها می‌نویسد و تلاش می‌کند دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همواره در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.