نورهای صحنه و فلاش دوربین‌ها، جای خود را به صدای دستگاه MRI داده‌اند. کیم کارداشیان، زنی که همیشه تیتر اخبار مد و رسانه بوده، این بار با خبری کاملاً پزشکی توجه دنیا را جلب کرده است: تشخیص آنوریسم مغزی (brain aneurysm).

در ویدئوی پیش‌نمایش فصل تازهٔ سریال خانوادگی او، صحنه‌ای دیده می‌شود که او در دستگاه تصویربرداری مغزی دراز کشیده است و همین تصویر کافی بود تا میلیون‌ها نفر بپرسند: آیا این بیماری می‌تواند جانش را تهدید کند؟

تاکنون هیچ جزئیاتی دربارهٔ نوع، اندازه یا محل دقیق آنوریسم منتشر نشده و پزشکانش نیز دربارهٔ نیاز به درمان اظهار نظر نکرده‌اند. اما پرسش اصلی این است که آیا چنین یافته‌ای نشانهٔ خطری جدی است یا صرفاً یک کشف تصادفی در میان انبوه آزمایش‌های تصویربرداری امروزی؟

در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش تصویربرداری‌های پیشگیرانه و اسکن‌های تمام‌بدن، بسیاری از مردم با یافته‌هایی روبه‌رو می‌شوند که تا پیش از آن هرگز از وجودشان آگاه نبودند. یکی از همین یافته‌ها، آنوریسم مغزی است که اگر پاره شود، می‌تواند مرگ‌بار باشد.

۱. آنوریسم مغزی چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟

آنوریسم به معنای بیرون‌زدگی یا بادکردگی غیرطبیعی در دیوارهٔ یک سرخرگ (artery) است. این پدیده می‌تواند در هر نقطه‌ای از بدن اتفاق بیفتد، از آئورت تا عروق گردن و اندام‌ها. وقتی این تورم در عروق مغز ایجاد شود، به آن «آنوریسم مغزی» یا «آنوریسم مغزی-شریانی (cerebral aneurysm)» گفته می‌شود.

درون مغز، عروق خونی ظریف‌ترین و حساس‌ترین بافت‌های بدن را تغذیه می‌کنند. اما برخلاف سایر اندام‌ها، نورون‌های مغزی در تماس مستقیم با خون قرار ندارند. مغز برای محافظت از خود، سدّی طبیعی به نام سدّ خونی-مغزی (blood-brain barrier) دارد که مانند فیلتر عمل می‌کند و از ورود ترکیبات مضر جلوگیری می‌کند.

زمانی که بخشی از دیوارهٔ یک سرخرگ مغزی ضعیف شود و بر اثر فشار جریان خون برآمده گردد، احتمال پارگی آن بالا می‌رود و خون می‌تواند وارد بافت مغز شود. این همان لحظه‌ای است که سکتهٔ خپنریز‌دهنده یا هموراژیک (hemorrhagic stroke) رخ می‌دهد و جان فرد را تهدید می‌کند.

۲. چرا زنان بیشتر در معرض آنوریسم مغزی هستند؟

بزرگ‌ترین عامل خطر در ایجاد آنوریسم مغزی، جنسبت زن است. بررسی‌ها نشان می‌دهد احتمال بروز این عارضه در زنان حدود ۶۰ درصد بیشتر از مردان است و پس از یائسگی این فاصله بیشتر هم می‌شود. دلیل اصلی این تفاوت در نقش هورمون استروژن (estrogen) نهفته است.

استروژن خاصیتی انعطاف‌بخش به دیوارهٔ عروق می‌دهد و مانع شکنندگی آن‌ها می‌شود. پس از یائسگی، با کاهش سطح این هورمون، رگ‌ها سفت‌تر می‌شوند و توانایی ترمیم آسیب‌های کوچک را از دست می‌دهند. نتیجه آن است که بخش‌هایی از دیوارهٔ رگ تحت فشار خون ضعیف شده و برآمده می‌شوند. این روند می‌تواند سال‌ها طول بکشد و بدون علامت باقی بماند تا در نهایت به پارگی منجر شود.

۳. نقش ژنتیک و سابقهٔ خانوادگی در شکل‌گیری آنوریسم

داشتن خویشاوندان نزدیک با سابقهٔ آنوریسم، یکی از شاخص‌ترین عوامل خطر است. اگر دو نفر از بستگان درجه‌یک (پدر، مادر، خواهر یا برادر) دچار پارگی آنوریسم شده باشند، احتمال بروز آن در سایر اعضای خانواده تا حدود ۱۱ درصد بیشتر می‌شود.

این موضوع نشان می‌دهد که ساختار ژنتیکی دیوارهٔ رگ‌ها در برخی افراد به‌طور ذاتی ضعیف‌تر است. در برخی خانواده‌ها، جهش‌هایی در ژن‌هایی که با تولید کلاژن یا الاستین (دو پروتئین ساختاری اصلی در دیوارهٔ رگ‌ها) مرتبط‌اند، دیده می‌شود. چنین تغییراتی مقاومت عروق را در برابر فشار خون کاهش می‌دهد و باعث گسترش تدریجی آنوریسم می‌شود.

برخی بیماری‌های بافت پیوندی (connective tissue disorders) نیز با همین مکانیسم خطر را بالا می‌برند، از جمله:

• سندرم اهلرز-دانلوس (Ehlers-Danlos syndrome) که باعث کشسانی بیش از حد پوست و مفاصل می‌شود
• سندرم مارفان (Marfan syndrome) که با اندام‌های بلند و مفاصل انعطاف‌پذیر همراه است
• سندرم لویز-دیتس (Loeys-Dietz syndrome) که موجب پیچ‌خوردگی و گشادشدگی شریان‌ها می‌شود
• نوروفیبروماتوز نوع ۱ (Neurofibromatosis type 1) که با رشد تومورهای غیرسرطانی در مسیر اعصاب همراه است و می‌تواند دیوارهٔ عروق را تضعیف کند.

۴. سبک زندگی و عوامل محیطی مؤثر بر آنوریسم مغزی

ژنتیک تنها بخشی از ماجراست. شیوهٔ زندگی و عوامل محیطی نیز نقش پررنگی دارند. مصرف دخانیات، به‌ویژه سیگار، از اصلی‌ترین عوامل شناخته‌شده است. نیکوتین و سایر مواد موجود در دود، باعث التهاب و تخریب لایهٔ داخلی عروق (endothelium) می‌شوند و خاصیت کشسانی آن را کاهش می‌دهند. حتی پس از ترک سیگار، ریسک آنوریسم در مقایسه با افراد غیرسیگاری کاملاً به حالت طبیعی برنمی‌گردد.

افزایش کلسترول خون، تغذیهٔ پرچرب و فشار خون بالا نیز از دیگر عوامل خطرزا هستند. چربی‌های اکسیدشده می‌توانند در دیوارهٔ شریان‌ها رسوب کنند و مسیر جریان خون را محدود سازند، در حالی که فشار خون بالا، دیواره‌های ضعیف را بیشتر تحت فشار قرار می‌دهد.

در مورد کیم کارداشیان، او خود گفته است که «استرس» عامل مؤثر در وضعیتش بوده. هرچند استرس به‌طور مستقیم آنوریسم ایجاد نمی‌کند، اما می‌تواند از طریق افزایش موقت فشار خون به گسترش آسیب کمک کند. استرس مزمن همچنین تعادل هورمون‌های استرس مانند کورتیزول را برهم می‌زند که در درازمدت به سلامت عروق آسیب می‌زند.

۵. نقش مواد محرک و داروهای غیرقانونی در آسیب مغزی

یکی از مهم‌ترین عوامل خطر کمتر گفته‌شده، مصرف مواد محرک است. موادی مانند کوکائین (cocaine)، آمفتامین (amphetamine) و مت‌آمفتامین (methamphetamine) اثر مستقیم بر سیستم عروقی مغز دارند. این مواد هم‌زمان باعث تنگی شدید رگ‌ها و افزایش ناگهانی فشار خون می‌شوند. چنین ترکیبی به‌ویژه در شریان‌های مغزی بسیار خطرناک است و احتمال پارگی یا تشکیل آنوریسم را بالا می‌برد.

در برخی گزارش‌های پزشکی، افرادی که حتی یک‌بار دچار مصرف شدید این مواد شده‌اند، دچار خون‌ریزی مغزی (intracerebral hemorrhage) یا پارگی ناگهانی رگ شده‌اند. در مورد کارداشیان هیچ اشاره‌ای به چنین عواملی نشده، اما پزشکان این هشدار عمومی را تکرار می‌کنند که مصرف محرک‌ها، حتی در کوتاه‌مدت، می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری بر عروق مغزی داشته باشد.

۶. علائم پنهان و آشکار آنوریسم مغزی

یکی از چالش‌های بزرگ در تشخیص این بیماری، خاموش بودن آن است. بسیاری از افراد سال‌ها با آنوریسم زندگی می‌کنند بدون آنکه هیچ نشانه‌ای احساس کنند. اما زمانی که پارگی رخ می‌دهد، علائم به‌طور ناگهانی و شدید بروز می‌کنند.

شایع‌ترین علامت، سردرد ناگهانی و بسیار شدید است که بیماران آن را «بدترین سردرد عمر» توصیف می‌کنند. این سردرد ممکن است نشانهٔ نشت خفیف خون (sentinel bleed) باشد که هشدار پارگی اصلی در ساعات یا روزهای آینده است. دیگر نشانه‌ها شامل تهوع، استفراغ، دوبینی، از‌دست‌دادن تعادل یا حتی بی‌هوشی هستند.

اگر آنوریسم پاره نشود اما بزرگ شود، می‌تواند با فشار مکانیکی بر عصب‌های اطراف علائمی ایجاد کند. مثلاً آنوریسمی در بخش پایهٔ مغز ممکن است باعث تاری دید، افتادگی پلک، درد پشت چشم یا صدای زنگ در گوش شود. در مواردی که رگ‌های مربوط به بلع و گفتار درگیر شوند، فرد دچار مشکل در بلع یا لکنت موقت می‌شود.

۷. اندازه و محل آنوریسم؛ کلید پیش‌بینی خطر

پزشکان پس از شناسایی آنوریسم، آن را از نظر اندازه و موقعیت طبقه‌بندی می‌کنند. قطر کمتر از ۷ میلی‌متر کم‌خطر تلقی می‌شود، بین ۷ تا ۱۲ میلی‌متر خطر متوسط دارد و اگر اندازه به ۱۲ تا ۲۵ میلی‌متر برسد، در گروه پرخطر قرار می‌گیرد. آنوریسم‌های بزرگ‌تر از ۲۵ میلی‌متر را «غول‌پیکر (giant aneurysm)» می‌نامند.

محل تشکیل نیز تعیین‌کننده است. آنوریسم‌هایی که در قاعدهٔ مغز، به‌ویژه در شاخه‌های شریان مغزی قدامی یا خلفی (anterior/posterior cerebral arteries) قرار دارند، به‌طور قابل‌توجهی مستعد پارگی‌اند. به همین دلیل، پزشکان در مواجهه با چنین مواردی حتی اگر بدون علامت باشند، تصمیم به درمان سریع‌تر می‌گیرند.

۸. تشخیص و اهمیت فناوری‌های تصویربرداری

تشخیص آنوریسم مغزی معمولاً با تصویربرداری‌های پیشرفته انجام می‌شود. اسکن MRI (Magnetic Resonance Imaging) یا CT آنژیوگرافی (CT angiography) می‌تواند حتی برآمدگی‌های بسیار کوچک را آشکار کند. در بسیاری از موارد، این یافته‌ها تصادفی‌اند، زیرا بیمار به دلیل علتی دیگر اسکن می‌شود.

با پیشرفت هوش مصنوعی در تصویربرداری پزشکی (AI-assisted imaging)، اکنون الگوریتم‌هایی وجود دارند که می‌توانند آنوریسم‌های پنهان یا کوچک را که گاه از دید پزشکان دور می‌مانند، تشخیص دهند. این فناوری نه‌تنها دقت تشخیص را بالا برده، بلکه کمک می‌کند رشد یا تغییر شکل رگ‌ها در طول زمان با دقت میلی‌متری ردیابی شود.

با این حال، تشخیص آنوریسم همیشه به معنای نیاز به درمان فوری نیست. پزشکان پس از اندازه‌گیری و ارزیابی محل، تصمیم می‌گیرند که آیا بیمار باید تحت جراحی قرار گیرد یا صرفاً به پایش دوره‌ای ادامه دهد.

۹. رویکرد درمانی آنوریسم مغزی

درمان به عوامل متعددی بستگی دارد: اندازه، محل، علائم بالینی و سلامت عمومی بیمار. در مواردی که آنوریسم کوچک و بدون علامت باشد، معمولاً تنها نظارت منظم با MRI کافی است. در این مرحله، کنترل فشار خون، کاهش استرس و ترک سیگار می‌تواند روند پیشرفت را کند یا متوقف کند.

اما در آنوریسم‌های بزرگ یا در مواردی که خطر پارگی بالاست، جراحی تنها گزینهٔ ایمن است. دو روش اصلی درمان عبارت‌اند از:

کلیپینگ (Clipping):
در این روش، جراح با بازکردن جمجمه (craniotomy) به محل رگ دسترسی پیدا می‌کند و با قرار دادن یک گیرهٔ فلزی کوچک در پایهٔ برآمدگی، جریان خون به درون آنوریسم را مسدود می‌کند. کلیپینگ مؤثرترین روش برای پیشگیری از پارگی‌های بعدی است، اما نیاز به بستری و دورهٔ نقاهت طولانی دارد.

ترمیم درون‌عروقی (Endovascular repair):
این روش کم‌تهاجمی‌تر است و از طریق یک کاتتر که از شریان ران وارد می‌شود انجام می‌گیرد. پزشک سیمی بسیار ظریف را به درون رگ مغزی هدایت می‌کند و درون آنوریسم، کویل‌های پلاتینیومی (platinum coils) قرار می‌دهد. این کویل‌ها جریان خون را منحرف کرده و به تدریج باعث لخته شدن درون آنوریسم می‌شوند تا از پارگی جلوگیری شود.

روش دوم معمولاً برای بیمارانی انتخاب می‌شود که خطر بیهوشی یا جراحی باز برایشان زیاد است.

۱۰. زندگی با آنوریسم مغزی؛ درمان همیشه جراحی نیست

بسیاری از افراد با آنوریسم‌های کوچک زندگی طبیعی دارند و حتی هرگز از وجود آن آگاه نمی‌شوند. در سال‌های اخیر، افزایش آگاهی و پیشرفت در تشخیص باعث شده بیماران بتوانند با تغییر سبک زندگی، خطر را به حداقل برسانند.

مهم‌ترین توصیه پزشکان این است که افراد مبتلا باید فشار خون خود را به‌طور منظم کنترل کنند، از مصرف دخانیات و الکل بپرهیزند و سطح کلسترول خود را پایین نگه دارند. تغذیهٔ غنی از آنتی‌اکسیدان، خواب کافی و مدیریت استرس از عوامل مؤثر در حفظ سلامت عروق هستند.

افراد مبتلا همچنین باید نسبت به هرگونه علامت عصبی جدید حساس باشند. هر سردرد شدید ناگهانی، تاری دید یا بی‌حسی در اندام‌ها می‌تواند نشانه‌ای هشداردهنده باشد و نیاز به ارزیابی فوری دارد.

۱۱. نقش هوش مصنوعی و آیندهٔ تشخیص زودهنگام

در سال‌های اخیر، هوش مصنوعی نقش روزافزونی در تشخیص زودهنگام بیماری‌های عروقی مغز یافته است. سامانه‌های جدید می‌توانند تصاویر MRI را تحلیل کرده و حتی پیش‌بینی کنند که آیا یک آنوریسم در آینده احتمال پارگی دارد یا نه.

این ابزارها با استفاده از داده‌های هزاران تصویر پزشکی و الگوریتم‌های یادگیری عمیق (deep learning) آموزش دیده‌اند. مزیت این فناوری، دقت بالا در تشخیص تغییرات ظریف در ساختار رگ است؛ تغییراتی که ممکن است با چشم انسان قابل تشخیص نباشند.

در آینده، ترکیب هوش مصنوعی با اسکن‌های شخصی‌سازی‌شده می‌تواند مسیر تشخیص زودهنگام را متحول کند و درمان را پیش از بروز علائم ممکن سازد. این تحول، جان هزاران نفر را نجات خواهد داد.

خلاصه نهایی

آنوریسم مغزی، برجستگی خطرناک در دیوارهٔ رگ‌های مغز است که در زنان شایع‌تر از مردان است. عوامل ژنتیکی، افزایش فشار خون، مصرف دخانیات و استرس طولانی‌مدت می‌توانند زمینه‌ساز آن باشند.
درمان بستگی به اندازه و محل دارد و از پایش منظم تا جراحی باز یا درون‌عروقی متفاوت است. هوش مصنوعی اکنون می‌تواند در تشخیص زودهنگام این ضایعات نقشی حیاتی ایفا کند.
در بسیاری از بیماران، آنوریسم‌ها خاموش باقی می‌مانند و با اصلاح سبک زندگی قابل کنترل‌اند. تشخیص زودهنگام، کلید نجات جان بیماران است.

سؤالات رایج (FAQ)

❓ آنوریسم مغزی دقیقاً چیست؟
آنوریسم مغزی یک برآمدگی یا تورم در دیوارهٔ یکی از رگ‌های مغز است که می‌تواند به مرور بزرگ شود و در صورت پارگی باعث خون‌ریزی و سکته شود.

❓ آیا آنوریسم مغزی همیشه خطرناک است؟
خیر. بسیاری از آنوریسم‌ها کوچک‌اند و هرگز پاره نمی‌شوند. با کنترل فشار خون و پایش منظم می‌توان خطر را کاهش داد.

❓ شایع‌ترین علائم پارگی آنوریسم مغزی چیست؟
سردرد ناگهانی و بسیار شدید، تهوع، تاری دید، بی‌حسی صورت و گاهی از‌دست‌دادن هوشیاری از مهم‌ترین علائم هستند.

❓ آیا استرس می‌تواند باعث آنوریسم مغزی شود؟
استرس به‌طور مستقیم علت نیست، اما با بالا بردن فشار خون می‌تواند خطر را افزایش دهد.

❓ آیا فناوری‌های نو مانند هوش مصنوعی در تشخیص مؤثرند؟
بله. هوش مصنوعی اکنون در اسکن‌های MRI برای شناسایی زودهنگام آنوریسم‌ها استفاده می‌شود و دقت تشخیص را بالا برده است.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روان‌شناسی و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن‌ها می‌نویسد و تلاش می‌کند دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همواره در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.