در سال‌های اخیر، جهان بار دیگر با پرسشی روبه‌رو شده که روزگاری فقط جای آن در رمان‌های علمی‌تخیلی بود. تصور کنید پدر و مادری در یک آزمایشگاه مدرن، نه برای انتخاب نام کودک، بلکه برای انتخاب نسخه‌ای اصلاح‌شده از ژن‌های او نشسته‌اند؛ تصمیمی که می‌تواند مسیر زندگی نسلی تازه را تغییر دهد.

مفهوم نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین دیگر یک تصویر آینده‌نگرانه نیست، بلکه در سکوت در حال نزدیک شدن به واقعیت است. این مسیر با جنجال پروژه‌های پنهانی در چین آغاز شد، اما اکنون با حمایت سرمایه‌گذاران سیلیکون‌ولی، کارآفرینان و شرکت‌های نوپای زیست‌فناوری، دوباره جان گرفته است.

برخی این فناوری را امیدی برای حذف بیماری‌های درمان‌ناپذیر می‌دانند و برخی آن را نخستین قدم برای ورود به دوره‌ای می‌بینند که در آن تولیدمثل انسانی به یک فرایند قابل‌مهندسی تبدیل می‌شود. موج تازهٔ علاقه‌مندی به ویرایش ژنوم در جنین، بسیاری را هیجان‌زده کرده و بسیاری دیگر را نگران. این نوشته، چشم‌اندازی روشن و تحلیلی از این نقطه عطف ارائه می‌دهد تا بفهمیم آینده نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین دقیقاً به چه سمت می‌رود.

بازگشت بحث قدیمی با بازیگران تازه

پس از رسوایی پروژهٔ مخفی «هه جیانکوی» در سال ۲۰۱۸، بسیاری تصور می‌کردند هرگونه تلاش برای تغییر ژنوم جنینی برای چند دهه متوقف خواهد شد. اما سرعت پیشرفت ابزارهای ژنتیکی مانند کریسپر و روش‌های دقیق‌تر مانند «ویرایش پایه» دوباره توجه‌ها را برانگیخته است.

گروه‌هایی از کارآفرینان آمریکایی و پژوهشگران چینی اکنون مجموعه‌ای از طرح‌های آزمایشی را دنبال می‌کنند که هدف اولیه خود را «پیشگیری از بیماری‌های ارثی» معرفی کرده‌اند. نکته اینجاست که این تلاش‌ها برخلاف گذشته پنهانی پیش نمی‌روند، بلکه در قالب شرکت‌های رسمی، آزمایشگاه‌های شناخته‌شده و تیم‌های علمی بین‌المللی فعالیت می‌کنند. این تغییر فضا باعث شده مشروعیت اجتماعی و علمی این حوزه دوباره مطرح شود و نگاه جهان از محکومیت مطلق به بررسی محتاطانه تغییر کند.

در این میان، نقش سرمایه‌گذاران سیلیکون‌ولی بسیار پررنگ است زیرا آنها معتقدند نسخه‌های آیندهٔ فناوری‌های زیستی همان مسیر انقلاب دیجیتال را تکرار می‌کنند. این فضای جدید سبب شده مسئله فقط پزشکی نباشد بلکه به حوزه‌های اخلاق، اقتصاد و آینده‌نگری نیز گسترش یابد.

شرکت‌هایی که می‌خواهند آینده ژنتیک را هدایت کنند

ورود شرکت‌های خصوصی به حوزهٔ ویرایش ژنومی جنینی جریان جدیدی ایجاد کرده است. یکی از نخستین نام‌ها، شرکتی است که خود را «Manhattan Project» نامیده و از همان ابتدا اعلام کرده هدفش قرار دادن این فناوری در مسیر شفاف و اخلاق‌محور است.

بنیان‌گذاران این مجموعه استدلال می‌کنند که اگر این ابزارها بتوانند انتقال بیماری‌های ژنتیکی شدید را برای همیشه متوقف کنند، چشم‌پوشی از آنها بی‌مسئولیتی خواهد بود. مسیر این شرکت به شکل مرحله‌به‌مرحله طراحی شده است، از پژوهش روی موش‌ها گرفته تا سلول‌های انسانی، سپس جنین انسانی و نهایتاً درخواست رسمی برای ورود به مراحل بالینی.

این روند، برخلاف گذشته، با اعلام عمومی، نظارت اخلاقی و مستندسازی دقیق همراه است تا از تکرار خطاهای گذشته جلوگیری شود. در همین زمان، شرکت‌های دیگری نیز با پشتیبانی سرمایه‌گذاران خطرپذیر در حال بررسی ایدهٔ ویرایش ژن جنین برای پیشگیری بیماری‌ها هستند.

هرچند همه تأکید دارند که در مرز «پیشگیری» باقی می‌مانند، اما تمایل برخی به «بهبود ویژگی‌ها» این پرسش را در ذهن جامعه ایجاد می‌کند که آیا خط میان درمان و ارتقا به‌تدریج محو خواهد شد. این تنش مفهومی یکی از چالش‌های مهم عصر تازهٔ نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین است.

از پژوهش‌های مخفی تا آزمایش‌های رسمی

اسناد منتشرشده در چین نشان می‌دهد گروه‌هایی از پژوهشگران، از جمله تیمی به رهبری هه جیانکوی، پروژه‌هایی را از مرحلهٔ جنین‌سازی تا پایش ژنتیکی در ماه‌های بارداری پیش برده‌اند. بخش‌هایی از این تلاش‌ها، شامل تست‌های ژنتیکی روی جنین‌های ۲۴ هفته‌ای، برای نخستین بار نشان دادند که پیشرفت از حد انتظار بزرگ‌تر بوده است.

در مقابل، آزمایشگاه‌های آمریکایی تمرکز خود را بر ایمنی، دقت و احتمال ایجاد جهش‌های ناخواسته گذاشته‌اند. پژوهشگران برجسته در این حوزه معتقدند چنانچه این فناوری بخواهد به مرحلهٔ بالینی برسد، لازم است مجموعه‌ای از استانداردهای جهانی برای هم‌ترازسازی پژوهش‌های جنینی تدوین شود.

در حال حاضر، تفاوت قوانین در کشورها باعث شده برخی مناطق به مقصد تیم‌هایی تبدیل شوند که به دنبال محدودیت کمتر هستند. این شکاف نظارتی احتمال دارد آینده این فناوری را نه براساس یک نقشهٔ جهانی، بلکه از مسیر رقابت‌های منطقه‌ای رقم بزند. همین مسئله، نگرانی‌هایی درباره تبدیل حوزهٔ تولیدمثل انسانی به یک «بازار آزاد ژنتیک» ایجاد کرده است.

اخلاق، ایمنی و مسئولیتی که به نسل‌های آینده منتقل می‌شود

بحث اخلاقی نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین همچنان داغ‌ترین نقطهٔ این حوزه است. منتقدان می‌گویند هر دستکاری در ژنوم جنین نه‌تنها ممکن است جهش‌های ناخواسته ایجاد کند، بلکه در صورت انتقال به نسل‌های بعدی می‌تواند ساختار ژنتیکی جمعیت را تغییر دهد. نگرانی دیگر مربوط به پدیدهٔ «موزاییک بودن» است، یعنی وضعیتی که در آن برخی سلول‌ها ویرایش شده‌اند و برخی سالم مانده‌اند. این امر می‌تواند پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی داشته باشد و بررسی ایمنی را دشوار کند.

گروهی از متخصصان زیست‌اخلاق هشدار می‌دهند که نگاه صنعتی یا تجاری به این حوزه می‌تواند زمینه را برای بازگشت نسخهٔ مدرن ایده‌های نژادپرستانه و برتری‌طلبانه فراهم کند. در مقابل، طرفداران معتقدند که اگر بتوان بیماری‌های مرگ‌بار ژنتیکی مانند فیبروز کیستیک یا تالاسمی را برای همیشه حذف کرد، جامعه وظیفه دارد نسبت به این امکان بی‌تفاوت نماند. این جدال، که میان آزادی والدین، سلامت نسل آینده و عدالت ژنتیکی جریان دارد، بدون تعارف یکی از پیچیده‌ترین مباحث دنیای امروز است.

آینده‌ای که بین امید و هشدار معلق مانده است

افزایش علاقه‌مندی به نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین نشان می‌دهد جهان وارد مرحله‌ای شده که در آن پیشرفت فناوری با سرعتی بیشتر از توان اخلاق و قانون حرکت می‌کند. برخی کشورها با قوانین سفت‌وسخت بازدارنده سعی کرده‌اند این مسیر را محدود کنند، اما تجربه نشان داده محدودیت مطلق باعث شکل‌گیری مسیرهای پنهانی یا مهاجرت پروژه‌ها به مناطقی با نظارت کمتر می‌شود.

در نقطه مقابل، گروهی از آینده‌پژوهان معتقدند همان‌طور که واکسن‌ها توانستند نسل بشر را از ده‌ها بیماری نجات دهند، ویرایش ژن نیز می‌تواند ریشهٔ اختلالات ارثی تهدیدکنندهٔ زندگی را از بین ببرد. بااین‌حال، خطر تبدیل این فناوری به یک محصول مصرفی، بسیار واقعی است.

وقتی مجموعه‌ای از شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران خصوصی و جریان‌های پرنفوذ وارد عرصهٔ تولیدمثل شوند، ممکن است توان مالی والدین تعیین‌کنندهٔ «کیفیت ژنتیکی» کودکان شود. این تضاد، جامعه را با پرسشی روبه‌رو می‌کند که هیچ پاسخ ساده‌ای برای آن وجود ندارد؛ آیا می‌توان آینده ژنتیکی نسل‌های بعدی را به یک بازار آزاد واگذار کرد یا نیازمند یک چارچوب اخلاقی جهانی هستیم؟ این مسئله از آنجا پیچیده‌تر می‌شود که پیامدهای یک تصمیم اشتباه ممکن است فقط یک نسل را تحت‌تأثیر قرار ندهد و اثر آن در قرن‌های آینده باقی بماند.

درس‌هایی از گذشته و ضرورت ترسیم یک نقشه‌راه جهانی

اگرچه پژوهش‌های ژنتیکی دههٔ گذشته موفقیت‌هایی چشمگیر داشته‌اند، اما تجربه‌های تلخ برخی پروژه‌های پیشین نشان داده هرگونه شتاب‌زدگی می‌تواند اعتماد عمومی را برای سال‌ها از بین ببرد. پروندهٔ چین نه‌تنها جنجال جهانی ایجاد کرد، بلکه ثابت کرد فقدان شفافیت، نبود نظارت اخلاقی و رقابت برای رسیدن به یک «نخستین» تاریخی چگونه می‌تواند یک فناوری نو را در معرض بدنامی قرار دهد.

اکنون بسیاری از دانشمندان پیشنهاد می‌کنند که جامعهٔ جهانی باید اصول مشترکی ایجاد کند تا پژوهش‌ها، حتی در کشورهای متفاوت، در مسیر قابل‌پیش‌بینی حرکت کنند. این اصول شامل الزام به گزارش‌ دهی شفاف، ثبت نتایج ایمنی، پایش ژنتیکی بلندمدت و تعریف دقیق خطوط ممنوعه است. به باور متخصصان، تنها در چنین چارچوبی می‌توان مطمئن شد که نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین صرفاً یک ابزار درمانی هستند، نه پلی برای ورود به جهان ارتقای ژنتیکی و برتری‌طلبی. همچنین، نقش عمومی جامعه در این تصمیم‌گیری‌ها بسیار کلیدی است زیرا فناوری‌هایی که مسیر زندگی بشر را عوض می‌کنند، باید با مشارکت افکار عمومی هدایت شوند نه فقط توسط حلقه‌های تخصصی یا نهادهای اقتصادی.

علم چه می‌گوید و آینده چه‌قدر نزدیک است؟

ابزارهایی مانند کریسپر، ویرایش پایه و روش‌های نوین اصلاح دقیق DNA نشان داده‌اند که در شرایط کنترل‌شده می‌توانند جهش‌های بیماری‌زا را حذف کنند. پژوهش‌هایی که روی سلول‌های انسانی و مدل‌های حیوانی انجام شده‌اند، نشان داده‌اند که با بهبود روش‌ها می‌توان احتمال بُروز جهش‌های ناخواسته را کاهش داد، اما هنوز هیچ فناوری به سطح ایمنی قطعی نرسیده است. همین واقعیت باعث شده بسیاری از زیست‌اخلاق‌دان‌ها پیشنهاد تعلیق محدود و زمان‌دار برای وارد شدن به فاز بالینی بدهند.

بااین‌وجود، روند فزایندهٔ حمایت مالی و تکاپوی شرکت‌های خصوصی نشان می‌دهد که این وقفه چندان طولانی نخواهد بود. در سال‌های آینده احتمالاً شاهد ایجاد مناطق ویژهٔ زیست‌فناوری و آزمایشگاه‌هایی خواهیم بود که با قوانین متفاوت فعالیت می‌کنند. این تغییرات ممکن است نخست در قالب درمان بیماری‌های تک‌ژنی ظاهر شود، اما دیر یا زود جامعه با پرسشی بزرگ روبه‌رو خواهد شد: آیا می‌توان میان درمان بیماری و ایجاد برتری ژنتیکی یک مرز پایدار تعریف کرد؟ این مسئله نه‌فقط علمی، بلکه به‌شدت اجتماعی و اخلاقی است و پاسخ آن می‌تواند مسیر آیندهٔ تولیدمثل انسانی را برای همیشه تغییر دهد.

جمع‌بندی

نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین نقطهٔ تلاقی علم پیشرفته، دغدغه‌های اخلاقی و آینده‌نگری اجتماعی هستند. این فناوری می‌تواند بیماری‌های ارثی شدید را برای همیشه حذف کند، اما هم‌زمان خطرات تازه‌ای برای برابری ژنتیکی ایجاد می‌کند. ورود شرکت‌های خصوصی به این عرصه سرعت پیشرفت را بیشتر کرده، اما شکاف نظارتی جهانی را نیز عمیق‌تر ساخته است. تصمیم‌گیری درباره این مسیر نیازمند بحثی عمومی، شفاف و دور از شتاب‌زدگی است.

سؤالات رایج (FAQ)

آیا ویرایش ژنتیکی در جنین از نظر علمی ایمن است؟
ایمنی کامل هنوز اثبات نشده است. برخی روش‌ها خطای ژنتیکی را کاهش داده‌اند، اما هنوز امکان بُروز جهش ناخواسته وجود دارد.

آیا نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین فقط برای پیشگیری بیماری‌ها استفاده می‌شوند؟
در حال حاضر هدف رسمی پیشگیری است، اما نگرانی‌ها درباره حرکت تدریجی به‌سوی ارتقای ویژگی‌ها جدی است. مرز میان درمان و ارتقا بسیار باریک است.

آیا این فناوری می‌تواند بر نسل‌های آینده تأثیر بگذارد؟
بله، هر ویرایش در جنین می‌تواند به نسل‌های بعدی منتقل شود. همین مسئله باعث افزایش حساسیت اخلاقی و حقوقی شده است.

آیا کشورها قوانین مشترکی درباره ویرایش ژن در جنین دارند؟
خیر، قوانین متفاوت و گاه متناقض هستند. این ناهمگونی باعث شده برخی مناطق به مقصد پژوهش‌های پرریسک تبدیل شوند.

آیا ایجاد نوزادان ویرایش ژنتیکی در جنین می‌تواند تبعیض ژنتیکی ایجاد کند؟
بله، اگر فناوری به یک محصول تجاری تبدیل شود، گروه‌هایی با توان مالی بیشتر می‌توانند دسترسی وسیع‌تری داشته باشند و این مسئله نابرابری را تشدید می‌کند.

منابع: + و +

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روان‌شناسی و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن‌ها می‌نویسد و تلاش می‌کند دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همواره در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.