روبرت پنجاه ساله که در شهر کوچک و آرامی در حومه کپنهاگ زندگی می‌کرد همیشه تصور می‌کرد بدنش قابل پیش‌بینی است. او سال‌ها با نظم خاصی کار می‌کرد، دوچرخه‌سواری عصرگاهی‌اش را ادامه می‌داد و آخر هفته‌ها همراه همسرش باغچه کوچک خانه را رسیدگی می‌کرد. اما یک روز زمستانی زمانی که در محل کار ناگهان دچار احساس لرزش خفیف و اضطرابی نامعمول شد، متوجه شد عضلات دست چپش ضعیف شده‌اند. ابتدا فکر کرد علت خستگی یا فشار کاری است اما ضعف ظرف چند هفته به شکلی عجیب فقط همان دست را درگیر کرد. در بقیه بدن هیچ نشانه‌ای از بیماری دیده نمی‌شد.

وقتی برای بررسی دقیق‌تر به متخصص داخلی مراجعه کرد پزشک شرح‌حال او را با دقت پرسید و پس از معاینه گفت احتمال دارد یک بیماری خودایمنی محدود به یک اندام در میان باشد. اصطلاحی که برای روبرت تازگی داشت. پزشک توضیح داد گاهی سیستم ایمنی که وظیفه دفاع از بدن را دارد به دلایلی ناشناخته بخشی از بافت طبیعی را دشمن فرض می‌کند. اما نکته مهم این است که در برخی افراد این حمله تنها به یک اندام محدود می‌شود و بقیه بدن کاملاً طبیعی کار می‌کند. این حالت در گروهی از اختلالات که به آنها «Single Organ Autoimmune Disorders» گفته می‌شود دیده می‌شود.

روبرت در مسیر بازگشت به خانه مدام به این موضوع فکر می‌کرد که چگونه ممکن است سیستم ایمنی یک اندام را دشمن ببیند اما به بقیه اعضا کاری نداشته باشد. این پرسش که چرا این اختلال به شکل متمرکز ظاهر می‌شود او را به فکر فرو برد. موضوعی که پزشک نیز آن را پیچیده توصیف کرده بود و گفته بود هر اندام ممکن است درگیر نوعی از این بیماری‌ها شود. از غده تیروئید گرفته تا غده فوق‌کلیوی یا حتی پوست. این پرسش که چرا بدن در برخی شرایط تنها یک نقطه خاص را هدف قرار می‌دهد آغاز مسیر شناخت او از این دسته بیماری‌ها شد و ذهن او را نسبت به ظرافت و شکنندگی سیستم ایمنی آگاه کرد.

۱. تعریف بنیادی بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و تمایز آنها از اختلالات چندسیستمی

«Single Organ Autoimmune Disorder» اصطلاحی است که به گروهی از بیماری‌ها اشاره می‌کند که در آنها واکنش ایمنی بدن تنها یک اندام یا یک ساختار بافتی را هدف می‌گیرد. این حالت با بیماری‌های خودایمنی چندسیستمی متفاوت است. بیماری‌هایی مثل لوپوس یا واسکولیت‌ها چند اندام را درگیر می‌کنند اما در بیماری‌های تک‌اندامی مهاجمه ایمنی محدود به یک بافت خاص است. برای مثال در بیماری هاشیموتو «Hashimoto Thyroiditis» فقط بافت تیروئید مورد حمله قرار می‌گیرد. در آدیسون «Addison Disease» سیستم ایمنی تنها غدد فوق‌کلیوی را هدف می‌گیرد. در ویتیلیگو «Vitiligo» سلول‌های رنگدانه پوست تخریب می‌شوند.

تمرکز ایمنی بر یک عضو نشان‌دهنده ویژگی خاص این بیماری‌ها است. سیستم ایمنی در حالت طبیعی توانایی تشخیص بافت‌های خودی و غیربیگانه را دارد اما در برخی شرایط تعادل میان «Self Tolerance» یا تحمل بافت خودی و عملکرد دفاعی دچار اختلال می‌شود. دلیل این اختلال همیشه مشخص نیست اما ترکیب ژنتیک، نقص در ارائه آنتی‌ژن «Antigen Presentation» و عوامل محیطی نقش مهمی دارند. این بیماری‌ها می‌توانند در هر سنی ظاهر شوند اما برخی از آنها مانند بیماری تیروئید در میانسالی شایع‌تر هستند. در این اختلالات معمولاً علائم به صورت متمرکز ظاهر می‌شوند زیرا کل زنجیره ایمنی تنها یک هدف را اشتباه تشخیص می‌دهد و همین تمرکز باعث می‌شود تشخیص سریع‌تر از بیماری‌های چندسیستمی باشد.

۲. تاریخچه پژوهش درباره بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و پیدایش مفهوم حمله ایمنی هدفمند

تا اواسط قرن بیستم تصور غالب پزشکان این بود که سیستم ایمنی هرگز علیه بافت خودی واکنش نشان نمی‌دهد. اما با کشف آنتی‌بادی‌های ضدتیروئید در بیماران مبتلا به هاشیموتو این تصور تغییر کرد. این کشف نشان داد که سیستم ایمنی می‌تواند به شکل انتخابی یک بافت را هدف بگیرد. نخستین گزارش‌های دقیق در حوزه بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی مربوط به آسیب‌های موضعی تیروئید، غده آدرنال و پوست بود. پزشکان مشاهده کرده بودند برخی بیماران با وجود سلامت عمومی بدن تنها یک عضو را از دست می‌دهند.

در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ پیشرفت تکنیک‌های سرولوژی امکان شناسایی اتوآنتی‌بادی‌ها «Autoantibodies» را فراهم کرد. این آنتی‌بادی‌ها نشان می‌دادند که سیستم ایمنی دقیقاً علیه یک ساختار مشخص فعال شده است. برای مثال در بیماری آدیسون اتوآنتی‌بادی علیه آنزیم «21 Hydroxylase» یافت شد و مشخص شد علت تخریب غده فوق‌کلیوی فعالیت متمرکز سیستم ایمنی است. در دهه‌های بعد، کشف مسیرهای تنظیمی مثل «T Regulatory Cells» نشان داد اختلال در این مسیرها می‌تواند یکی از دلایل حمله متمرکز ایمنی باشد. این تاریخچه نشان می‌دهد که شناخت این بیماری‌ها حاصل ترکیب مشاهده بالینی، توسعه روش‌های آزمایشگاهی و تحلیل دقیق مکانیسم‌های سلولی بوده است.

۳. چرا سیستم ایمنی فقط یک اندام را انتخاب می‌کند؟ منطق انتخاب‌گری در اختلالات خودایمنی تک‌اندامی

انتخاب‌گری سیستم ایمنی در بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های ایمنولوژی است. در حالت طبیعی سلول‌های ایمنی از طریق تمایز آنتی‌ژن «Antigen Differentiation» یاد می‌گیرند که چه بافتی را تحمل کنند و کدام را دشمن ببینند. اما در برخی شرایط یک نوع خاص از آنتی‌ژن در یک بافت مشخص تغییر می‌کند. این تغییر می‌تواند ناشی از استرس سلولی، آسیب ویروسی یا جهش خفیف باشد. در چنین شرایطی سیستم ایمنی تصور می‌کند این بافت یک عامل غیربیگانه است و حمله را آغاز می‌کند. چون این تغییر معمولاً به صورت «Site Specific» یا محدود به محل خاص رخ می‌دهد نتیجه هم یک بیماری خودایمنی تک‌اندامی خواهد بود.

این انتخاب‌گری گاهی از طریق مکانیسم‌های ژنتیکی تقویت می‌شود. برخی ژن‌های مرتبط با HLA یا «Human Leukocyte Antigen» باعث افزایش احتمال ارائه نادرست آنتی‌ژن در یک اندام می‌شوند. یعنی آن اندام به شکل نابرابر آسیب‌پذیر می‌شود. برای مثال در بیماری هاشیموتو دیده شده تیروئید در برخی افراد استعداد بیشتری برای ارائه آنتی‌ژن‌های تغییریافته دارد. این موضوع سبب می‌شود سیستم ایمنی به جای حمله گسترده تنها به همان اندام محدود واکنش نشان دهد. در بعضی شرایط نیز مولکول‌های موجود در ساختار آن بافت شباهت بیشتری به عوامل بیماری‌زا دارند که این حالت را «Molecular Mimicry» می‌نامند. در این وضعیت شباهت مولکولی مانند دامی برای سیستم ایمنی عمل می‌کند و محدوده حمله به طور طبیعی محدود می‌ماند.

در کنار این عوامل، موقعیت آناتومیک و سطح تماس با محیط نیز اهمیت دارد. اندام‌هایی مانند پوست یا تیروئید بیشتر در معرض تغییرات محیطی و استرس‌های فیزیولوژیک هستند. این شرایط احتمال بروز تغییرات جزئی آنتی‌زنی را افزایش می‌دهد که می‌تواند اولین گام در شکل‌گیری این بیماری‌ها باشد. در نتیجه مجموعه‌ای از ژنتیک، محرک‌های محیطی و تغییرات محلی بافت، سیستم ایمنی را تحریک می‌کند تا فقط یک اندام را هدف قرار دهد و بقیه بدن را کنار بگذارد.

۴. نقش محرک‌های محیطی در آغاز بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و مسیر تعامل آنها با ژنتیک

بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی نه فقط نتیجه عوامل ژنتیکی بلکه حاصل تعامل پیچیده بین محیط و ژنتیک هستند. محرک‌های محیطی مختلفی مانند عفونت‌های ویروسی، قرارگیری طولانی در معرض مواد شیمیایی، استرس مزمن یا حتی تغییرات هورمونی می‌توانند تعادل سیستم ایمنی را بر هم بزنند. این محرک‌ها در افراد با زمینه ژنتیکی حساس باعث می‌شوند سلول‌های ایمنی علیه آنتی‌ژن‌هایی واکنش نشان دهند که قبلاً بی‌خطر تلقی می‌شدند. برای مثال عفونت‌هایی که التهاب محدود ایجاد می‌کنند می‌توانند باعث ارائه نادرست آنتی‌ژن در بافت خاص شوند و همان بافت تبدیل به «هدف انتخابی» شود.

تعامل ژنتیک و محیط در این بیماری‌ها ظریف است. افراد دارای برخی الگوهای HLA بیشتر دچار بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی می‌شوند زیرا ژن‌های آنها نحوه پردازش آنتی‌ژن را تغییر می‌دهد. در این افراد محرک‌های محیطی مثل استرس شدید یا قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها می‌تواند آغازگر واکنش ایمنی باشد. استرس هورمون‌هایی مانند کورتیزول را افزایش می‌دهد که روی عملکرد سلول‌های ایمنی اثر می‌گذارد و به‌طور غیرمستقیم موجب افزایش احتمال حملات اشتباهی می‌شود.

یکی از نکات مهم این است که محرک‌های محیطی تنها نقطه آغاز هستند و ادامه بیماری بیشتر به مکانیسم‌های درون‌زا مرتبط است. وقتی حمله ایمنی شروع شد بدن معمولاً به شکل خودکار این حمله را تقویت می‌کند و بافت آسیب‌دیده آنتی‌ژن‌های جدیدتری آزاد می‌کند که باعث تشدید واکنش می‌شود. به همین دلیل است که حذف محرک‌های محیطی همیشه بیماری را متوقف نمی‌کند. این دیدگاه کمک می‌کند بفهمیم چرا افراد در معرض یک محرک مشابه نتایج متفاوتی تجربه می‌کنند و تنها برخی به اختلالات تک‌اندامی مبتلا می‌شوند.

۵. روند آسیب‌شناختی و تخریب تدریجی بافت در بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی

مسیر آسیب‌شناختی این بیماری‌ها نشان می‌دهد که حمله خودایمنی همیشه ناگهانی نیست و اغلب به صورت تدریجی رخ می‌دهد. وقتی سیستم ایمنی یک اندام خاص را هدف می‌گیرد نخستین مرحله فعال شدن سلول‌های T است که آنتی‌ژن‌های بافتی را اشتباه به‌عنوان تهدید تلقی می‌کنند. این سلول‌ها پس از ورود به بافت سیگنال‌هایی آزاد می‌کنند که سایر سلول‌های ایمنی مانند ماکروفاژها یا سلول‌های B را فعال می‌کنند. در مرحله بعدی سلول‌های B اتوآنتی‌بادی‌هایی علیه ساختارهای همان بافت تولید می‌کنند. این اتوآنتی‌بادی‌ها گاهی عامل اصلی تخریب هستند و گاهی نقش تقویت‌کننده دارند.

در این فرآیند التهاب موضعی شدت می‌یابد و بافت به مرور دچار زخم‌شدگی یا «Fibrosis» می‌شود. برای نمونه در بیماری تیروئید هاشیموتو غده به تدریج تخریب و جای آن با بافت فیبروتیک پر می‌شود که توانایی تولید هورمون را کاهش می‌دهد. همین روند در آدیسون نیز رخ می‌دهد و غدد آدرنال به تدریج توانایی تولید هورمون‌های حیاتی را از دست می‌دهند. یکی از نکات کلیدی این بیماری‌ها تمرکز آسیب در یک نقطه است که باعث می‌شود علائم اغلب دیرتر ظاهر شوند چون سایر اعضا آسیب نمی‌بینند.

در بسیاری از موارد بافت تخریب‌شده قادر به بازسازی نیست و درمان به حفظ عملکرد باقی‌مانده یا جایگزینی عملکرد از طریق دارو محدود می‌شود. روند تخریب با وجود متمرکز بودن می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد. برای مثال تخریب غدد آدرنال می‌تواند بحران آدرنال ایجاد کند که یک اورژانس پزشکی است. بنابراین شناخت آسیب‌شناسی این بیماری‌ها به پزشکان کمک می‌کند روند بیماری را پیش‌بینی کنند و مداخله را به‌موقع آغاز کنند.

شناخت تفاوت‌های بالینی بین بیماری‌های تک‌اندامی و چندسیستمی برای جلوگیری از تشخیص اشتباه ضروری است. بیماری‌های تک‌اندامی به‌طور معمول الگوی علائم محدود دارند و تظاهرات آنها به عملکرد همان اندام مربوط می‌شود. برای مثال در هاشیموتو علائم شامل کاهش سطح انرژی، خشکی پوست و افزایش وزن است که همه از عملکرد تیروئید ناشی می‌شود. در حالی که بیماری‌هایی مانند لوپوس طیف گسترده‌ای از نشانه‌ها را نشان می‌دهند که مفاصل، پوست، کلیه یا سیستم خون‌ساز را درگیر می‌کند.

تفاوت دیگر سرعت بروز علائم است. اختلالات تک‌اندامی معمولاً آهسته پیشرفت می‌کنند و بیمار ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها نشانه‌های خفیف را تجربه کند. اما بیماری‌های چندسیستمی اغلب با علائم ناگهانی یا چندگانه ظاهر می‌شوند. بررسی الگوی آزمایش‌ها نیز اهمیت دارد. در بیماری‌های تک‌اندامی اتوآنتی‌بادی‌های خاص علیه یک بافت مشخص دیده می‌شوند در حالی که در بیماری‌های چندسیستمی اتوآنتی‌بادی‌های عمومی مانند ANA شایع‌تر است.

تشخیص صحیح کمک می‌کند درمان هدفمندتر باشد. بیمار مبتلا به اختلال تک‌اندامی معمولاً نیاز به درمان جایگزین یا کنترل محدود دارد در حالی که بیمار مبتلا به بیماری چندسیستمی ممکن است نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی وسیع داشته باشد. این تفکیک برای پیشگیری از عوارض داروهای غیرضروری و انتخاب راهبرد صحیح مهم است.

۷. گستره واقعی بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی؛ از تیروئید تا مغز و پوست و مفاصل کوچک

وقتی درباره بیماری‌های خودایمنی صحبت می‌شود اغلب ذهن به سمت اختلالات چندسیستمی می‌رود اما واقعیت این است که بخش قابل توجهی از بیماری‌های ایمنی تنها یک اندام را هدف می‌گیرند و دامنه آنها بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که تصور می‌شود. یکی از شناخته‌شده‌ترین آنها بیماری هاشیموتو «Hashimoto Thyroiditis» است که تنها غده تیروئید را درگیر می‌کند. بیماری گریوز «Graves Disease» نیز همین ویژگی را دارد البته با اثر متفاوت بر تولید هورمون. اما فهرست این بیماری‌ها به غده تیروئید محدود نیست.

برای مثال دیابت نوع یک «Type 1 Diabetes» یک بیماری خودایمنی تک‌اندامی است چون تنها سلول‌های بتا پانکراس را هدف می‌گیرد و بقیه وظایف ایمنی بدن طبیعی باقی می‌ماند. بیماری آدیسون «Addison Disease» نمونه دیگری از این گروه است که غدد فوق‌کلیوی را تخریب می‌کند. اوتوایمون گاستریت «Autoimmune Gastritis» تنها سلول‌های تولید اسید معده را هدف می‌گیرد. هپاتیت خودایمنی «Autoimmune Hepatitis» به شکلی کاملاً انتخابی کبد را درگیر می‌کند. در پوست نیز دو بیماری مهم یعنی ویتیلیگو «Vitiligo» و پمفیگوس «Pemphigus Vulgaris» نمونه‌های بارز بیماری خودایمنی تک‌اندامی هستند چون تخریب در سطح پوست رخ می‌دهد نه در کل بدن.

اختلالاتی مثل alopecia areata که تنها ریشه مو را هدف می‌گیرد نمونه‌ای دیگر از این گروه‌اند. در چشم بیماری اووه‌اِیت خودایمنی «Autoimmune Uveitis» تنها لایه‌های میانی چشم را درگیر می‌کند. حتی برخی بیماری‌های گوش داخلی مانند autoimmune inner ear disease دقیقاً در همین دسته قرار می‌گیرند و تنها ساختارهای شنوایی تحت حمله ایمنی قرار می‌گیرند. در مفاصل نیز بیماری خودایمنی تک‌مفصلی مانند chronic autoimmune monoarthritis وجود دارد که فقط یک مفصل را ملتهب می‌کند. این گستره گسترده نشان می‌دهد که سیستم ایمنی می‌تواند حمله بسیار دقیق و موضعی داشته باشد و دلیل این تمرکز همچنان موضوع فعال پژوهش‌های جدید است.

۸. الگوی مشترک میان همه بیماری‌های تک‌اندامی و اینکه چه چیز آنها را از سایر اختلالات متمایز می‌کند

با وجود اینکه بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی در اندام‌های مختلف دیده می‌شوند اما یک الگوی مشترک در آنها دیده می‌شود که آنها را از سایر اختلالات ایمنی جدا می‌کند. نخستین ویژگی این است که در این بیماری‌ها «Target Organ» واضح و مشخص است و حمله ایمنی با دقت زیادی روی همان بافت انجام می‌شود. برای مثال در آدیسون تنها سلول‌های قشر آدرنال تخریب می‌شوند نه مدولای آدرنال. در دیابت نوع یک تنها سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس هدف هستند نه سلول‌های گوارشی اطراف. همین ویژگی باعث می‌شود الگوی علائم این بیماری‌ها متمرکز و قابل‌پیش‌بینی باشد.

ویژگی دوم حضور اتوآنتی‌بادی‌هایی است که به طور مستقیم علیه یک پروتئین اختصاصی همان اندام فعالیت می‌کنند. در بیماری گریوز اتوآنتی‌بادی گیرنده هورمون TSH را به صورت انتخابی فعال می‌کند. در آدیسون اتوآنتی‌بادی علیه آنزیم 21 hydroxylase دیده می‌شود. این ویژگی نشان می‌دهد که سیستم ایمنی در این بیماری‌ها اشتباه را فقط در یک نقطه شناسایی می‌کند نه در کل بدن. ویژگی سوم تغییرات بافتی محدود است. آسیب در بیشتر این بیماری‌ها همان بخشی را تخریب می‌کند که سیستم ایمنی آن را هدف گرفته و بافت‌های اطراف معمولاً سالم باقی می‌ماند. در ویتیلیگو فقط ملانوسیت‌ها از بین می‌روند اما سایر سلول‌های پوست سالم هستند.

ویژگی مهم دیگر این است که این بیماری‌ها برخلاف اختلالات چندسیستمی معمولاً با درمان‌های هدفمند قابل‌کنترل‌تر هستند. وقتی مشخص باشد که تنها یک اندام تخریب می‌شود پزشک می‌تواند درمان را بر همان اندام متمرکز کند. مثلاً در تیروئید درمان تنها شامل کنترل هورمون و جایگزینی آن است نه مهار گسترده سیستم ایمنی. همین الگوی مشخص یکی از دلایل مهم موفقیت نسبی درمان این گروه بیماری‌ها در مقایسه با بیماری‌های پیچیده چنداندامی است.

۹. مثال‌های کمترشناخته‌شده: بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی نادر اما مهم

بخشی از اهمیت بررسی این بیماری‌ها در شناخت اختلالات نادری است که اغلب تشخیص آنها دیر انجام می‌شود چون پزشکان تصور می‌کنند علائم از منشأ غیراوتوایمیون است. یکی از این اختلالات autoimmune encephalitis است که تنها برخی بخش‌های خاص مغز را هدف قرار می‌دهد. این بیماری گاهی با علائم روان‌پزشکی اشتباه گرفته می‌شود. مثال دیگر autoimmune myocarditis است که بافت قلب را هدف می‌گیرد و تنها عضله قلب دچار التهاب می‌شود. این بیماری اگر سریع تشخیص داده نشود می‌تواند به نارسایی قلبی منجر شود.

بیماری autoimmune pancreatitis تنها بافت پانکراس را درگیر می‌کند و اغلب با سرطان اشتباه گرفته می‌شود چون علائم مشابه ایجاد می‌کند. در دستگاه تولید مثل بیماری autoimmune orchitis تنها بافت بیضه را هدف می‌گیرد. همین حالت در autoimmune oophoritis دیده می‌شود که فقط به تخمدان حمله می‌کند. در برخی بیماران گوش داخلی با بیماری autoimmune cochleitis ساختارهای شنوایی تحت حمله قرار می‌گیرند و بیمار دچار کاهش شنوایی ناگهانی می‌شود.

در سیستم کلیوی نیز اختلالات تک‌اندامی وجود دارد. IgA nephropathy گرچه گاهی پیشرفت چندسیستمی پیدا می‌کند اما در ماه‌های ابتدایی تنها ساختار گلومرولی کلیه را هدف قرار می‌دهد و در دسته اختلالات تک‌اندامی قرار می‌گیرد. حتی غدد بزاقی نیز می‌توانند بیماری خودایمنی محدود داشته باشند که با xerostomia یا خشکی دهان مشخص می‌شود و تنها غدد بزاقی درگیر هستند. این مثال‌ها نشان می‌دهند که بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی تنها محدود به بیماری‌های مشهور نیستند و طیف گسترده‌ای از اندام‌ها می‌توانند هدف آنها قرار بگیرند.

۱۰. چرا برخی بیماری‌های تک‌اندامی ناگهان چندسیستمی می‌شوند؟ تحلیل گذار از محدودیت به گسترش

نکته مهمی که پزشکان به آن توجه دارند این است که بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی همیشه در همان حالت باقی نمی‌مانند. در برخی بیماران فرآیند خودایمنی ابتدا محدود است اما در طول زمان به دلیل آزاد شدن آنتی‌ژن‌های جدید و گسترش پاسخ ایمنی، سیستم ایمنی می‌تواند به سراغ اندام‌های دیگر نیز برود. این پدیده را epitope spreading می‌نامند. در این حالت تخریب اندام اولیه باعث می‌شود آنتی‌ژن‌های بیشتری در دسترس سیستم ایمنی قرار گیرد و دامنه حمله گسترده شود.

مثلاً در ویتیلیگو اگر التهاب شدید باشد ممکن است اتواینتی‌بادی‌ها به ساختارهای مرتبط دیگر نیز واکنش نشان دهند. در پمفیگوس اگر بیماری کنترل نشود ممکن است علاوه بر پوست مخاط دهان نیز درگیر شود. در بیماری‌های تیروئید گاهی روند خودایمنی منجر به درگیری چشمی می‌شود. این گسترش بیماری نشان می‌دهد که محدود بودن بیماری به یک اندام نتیجه تعادل میان دستگاه‌های تنظیم‌کننده ایمنی است و اگر این تعادل از بین برود بیماری می‌تواند فراتر از محدوده اولیه گسترش یابد.

این پدیده اهمیت درمان زودهنگام و پایش دقیق را نشان می‌دهد. اگر پزشک بتواند التهاب را در مرحله محدود کنترل کند احتمال گذار به بیماری چندسیستمی بسیار کمتر می‌شود. این نکته یکی از اصول اساسی مدیریت بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی است.

۱۱. مسیر تشخیص بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و دشواری‌های افتراق آنها از اختلالات مشابه

تشخیص بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی همیشه آسان نیست چون علائم معمولاً محدود، آرام و گاهی بسیار شبیه اختلالات غیرایمنی هستند. پزشکان ابتدا با بررسی شرح‌حال و معاینه دقیق تشخیص افتراقی اولیه را مطرح می‌کنند. برای مثال بیماری آدیسون در مراحل ابتدایی فقط باعث خستگی یا کاهش اشتها می‌شود که ممکن است با افسردگی یا کمبود ویتامین اشتباه گرفته شود. یا دیابت نوع یک در آغاز تنها با تشنگی خفیف و کاهش وزن همراه است و ممکن است چندین هفته بدون تشخیص باقی بماند. در بیماری‌های پوستی نیز ویتیلیگو در ابتدا لکه‌های محدود و کوچک دارد که ممکن است با اختلالات رنگدانه‌ای ساده اشتباه گرفته شود.

مرحله بعد انجام آزمایش‌های اختصاصی است. در بیماری‌های تک‌اندامی معمولاً اتوآنتی‌بادی‌های ویژه دیده می‌شود مانند anti TPO در هاشیموتو، anti TSI در گریوز، anti 21 hydroxylase در آدیسون، anti parietal cell در اوتوایمون گاستریت و اتوآنتی‌بادی‌های علیه desmoglein در پمفیگوس. این آنتی‌بادی‌ها بیانگر حمله متمرکز سیستم ایمنی هستند. تصویربرداری نیز در برخی بیماران کمک‌کننده است. برای مثال در autoimmune pancreatitis سی‌تی اسکن پانکراس ساختار ملتهب و بزرگ‌شده را نشان می‌دهد. در autoimmune inner ear disease تست‌های شنوایی‌سنجی و MRI شایع است.

با این حال تشخیص نهایی همیشه تنها با آزمایش‌ها انجام نمی‌شود. الگوی بالینی و روند علائم اهمیت زیادی دارد. پزشک باید مطمئن شود که حمله ایمنی محدود است و سایر سیستم‌های بدن دخالت ندارند. تمایز این بیماری‌ها از اختلالات چندسیستمی اهمیت حیاتی دارد چون نوع درمان و پیش‌آگهی کاملاً متفاوت است. تشخیص زودهنگام باعث می‌شود از تخریب دائمی اندام جلوگیری شود و کارکرد اندام حفظ شود.

۱۲. اصول درمانی در بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و تفاوت راهبرد درمان با بیماری‌های چند سیستمی

درمان بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی معمولاً هدفمند و محدودتر از بیماری‌های چندسیستمی است. پزشک ابتدا میزان تخریب بافت را ارزیابی می‌کند و سپس تصمیم می‌گیرد که آیا درمان جایگزین کافی است یا نیاز به کنترل مستقیم حمله ایمنی است. در بسیاری از بیماری‌های تک‌اندامی درمان جایگزین بهترین نتیجه را می‌دهد. برای مثال در هاشیموتو تنها جایگزینی هورمون تیروئید کافی است. در آدیسون نیز بیمار باید هورمون‌های گلوکوکورتیکوئید و مینرالوکورتیکوئید را دریافت کند. در دیابت نوع یک تنها درمان اصلی تزریق انسولین است و مهار گسترده سیستم ایمنی مورد نیاز نیست.

اما برخی بیماری‌ها مانند هپاتیت خودایمنی یا پمفیگوس به درمان سرکوب‌کننده ایمنی نیاز دارند چون التهاب فعال باید کنترل شود تا حمله ایمنی متوقف شود. در autoimmune encephalitis نیز داروهای سرکوب‌کننده ایمنی یا درمان‌های پلاسمافرزی لازم است. این تنوع درمان نشان می‌دهد که پزشک باید ماهیت اندام، میزان التهاب و سرعت تخریب را با دقت ارزیابی کند.

راه مهم دیگر مدیریت بیماری‌ها اصلاح سبک زندگی است. کاهش استرس، خواب منظم و رژیم غذایی ضدالتهاب باعث کاهش تحریک ایمنی می‌شود. برخی بیماران با درمان‌های حمایتی مثل ویتامین D یا امگا سه پاسخ بهتری می‌گیرند. در بیماری‌هایی مانند ویتیلیگو نوردرمانی یا «Phototherapy» نتیجه خوبی می‌دهد. همین الگوی متنوع و متمرکز سبب می‌شود درمان این بیماری‌ها نسبت به بیماری‌های چندسیستمی ساده‌تر مدیریت شود.

۱۳. آینده پژوهش در بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی و راه‌هایی که ممکن است درمان را دگرگون کند

پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که آینده مدیریت بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی به سمت درمان‌های فوق دقیق یا «Precision Immunology» حرکت می‌کند. این روند بر تنظیم سلول‌های ایمنی به صورت هدفمند متمرکز است. یکی از فناوری‌هایی که توجه زیادی جلب کرده «CAR T Regulatory Cell Therapy» است. در این روش سلول‌های T تنظیمی مهندسی می‌شوند تا حمله خودایمنی را در یک اندام خاص مهار کنند. اگر این روش به مرحله بالینی برسد می‌تواند درمان بیماری‌هایی مثل هاشیموتو یا آدیسون را متحول کند.

راه دیگر استفاده از ژن‌تراپی برای اصلاح مسیرهای ارائه آنتی‌ژن است. پژوهشگران در حال بررسی روش‌هایی هستند که بتوانند مولکول‌های ارائه‌دهنده آنتی‌ژن را در یک بافت تنظیم کنند تا سیستم ایمنی آن بافت را اشتباه نگیرد. در برخی بیماری‌ها مانند autoimmune gastritis نیز بررسی نقش میکروبیوم در حال گسترش است. اگر مشخص شود میکروبیوم نقش فعال در آغاز بیماری دارد ممکن است درمان‌های مبتنی بر پروبیوتیک‌ها یا اصلاح میکروبیوم اثربخش شود.

چشم‌انداز دیگر درمان‌های اختصاصی بلوک‌کننده مسیرهای مولکولی است. برای مثال مهارکننده‌های JAK در درمان برخی بیماری‌های پوستی خودایمنی تک‌اندامی مانند alopecia areata نتایج امیدوارکننده‌ای ایجاد کرده‌اند. به طور کلی آینده این حوزه به سمت درمان‌های دقیق، کم‌عارضه و اندام‌محور حرکت می‌کند و این تحول می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به شکل قابل توجهی بهبود دهد.

خلاصه نهایی

بیماری‌های خودایمنی تک‌اندامی زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی تنها یک اندام را دشمن تشخیص می‌دهد و حمله ایمنی را به همان نقطه محدود می‌کند. این تمرکز می‌تواند در غدد، پوست، چشم، پانکراس، قلب یا حتی گوش داخلی دیده شود و علت آن ترکیبی از ژنتیک، محرک‌های محیطی و اختلال در ارائه آنتی‌ژن است. تشخیص این بیماری‌ها نیازمند بررسی دقیق و تمایز آنها از اختلالات چندسیستمی است چون درمان کاملاً متفاوت است. بسیاری از این بیماری‌ها با درمان هدفمند مانند جایگزینی هورمون یا کنترل التهاب قابل مدیریت هستند. شناخت الگوی متمرکز این بیماری‌ها به پزشکان کمک می‌کند آسیب بافتی را زودتر شناسایی کنند و روند بیماری را متوقف کنند. پژوهش‌های آینده به سمت درمان‌های فوق دقیق و تنظیم سلول‌های ایمنی حرکت می‌کند که می‌تواند مدیریت این اختلالات را دگرگون کند. این گروه بیماری‌ها نشان می‌دهند که سیستم ایمنی می‌تواند در عین پیچیدگی با دقت بسیار بالا تنها یک عضو را هدف بگیرد و همین ویژگی اهمیت شناخت آنها را دوچندان می‌کند.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روان‌شناسی و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن‌ها می‌نویسد و تلاش می‌کند دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همواره در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.