نسیم آرام از میان شاخه‌های درهم‌پیچیده درختان حیاط خانه‌ای چوبی می‌گذرد و شکوفه‌های گیلاس را روی شانه‌های مردی می‌ریزد که کنار خانواده‌اش ایستاده و احساس می‌کند جهان بالاخره با او مهربان شده. در همین چند ثانیه ساده، فیلم No Other Choice بذر بحرانی را می‌کارد که با ظرافت و بی‌رحمی در سراسر داستان می‌روید.

ما این آرامش قبل از توفان را درک می‌کنیم و با آن وارد قلب «تحلیل فیلم No Other Choice و نقد طنز سیاه پارک چان ووک» می‌شویم.

این خانهٔ سرشار از نور و زندگی، همان جایی است که بعدتر به صحنهٔ دفن‌کردن رازها، گناه‌ها و بیچارگی‌های انسانی تبدیل خواهد شد. هرچند داستان از بی‌کاری یک مارگر ماهر متخصص کاغذ شروع می‌شود، اما فیلم خیلی زود نشان می‌دهد که سقوط هرگز فقط اقتصادی نیست و ریشه‌های روانی، خانوادگی و اخلاقی آن گسترده‌تر از آن است که در ظاهر دیده می‌شود.

تماشاگر به‌آرامی از قاب‌های روشن وارد دنیایی می‌شود که در آن ناامیدی با خنده مخلوط می‌شود و طنز، حکم دریچهٔ هوایی را پیدا می‌کند که انسان از ترس خفه‌شدن بازش می‌کند. این مقدمه ما را به اولین پرسش اساسی فیلم می‌برد، پرسشی که مثل نخ نامرئی در سراسر روایت می‌چرخد: وقتی جامعه به انسان می‌گوید «هیچ راه دیگری نیست» آیا او هنوز مسئول انتخاب‌های خویش است؟

مسیر بلندپروازانهٔ پارک چان ووک و جایگاه این فیلم در کارنامهٔ او

پارک چان ووک برای تماشاگر جهانی نامی است که از دل سینمای ژانر بیرون آمده و در طول دو دهه بدل به خالق جهان‌هایی شده که مرز میان زیبایی و خشونت، احساس و بی‌رحمی و طنز و تراژدی در آنها لغزان و محو است. از روزی که Oldboy او را به یکی از ستون‌های موج نو کره بدل کرد، تا زمانی که در The Handmaiden و Decision to Leave توانست زبان بصری پیچیده‌تر، خونسردتر و عاطفی‌تر ارائه کند، مسیر هنری او همیشه رو به صعود بوده است. با این پیش‌زمینه، فیلم No Other Choice برای بسیاری شبیه بازگشت او به منبعی قدیمی است، چون این پروژه را نزدیک به بیست سال در ذهن داشته و بارها آن را بازنویسی کرده تا در نهایت به این شکل کنونی برسد. بنابراین نگاه به این فیلم فقط نگاه به یک اثر مستقل نیست، بلکه بررسی یک آرزوی دیرینه است، آرزویی که پارک بارها گفته می‌خواسته «شاهکار شخصی» خودش باشد، هرچند بسیاری معتقدند که این فیلم عمداً از قالب شاهکار کلاسیک فاصله گرفته و به جهانی قدم می‌گذارد که آگاهانه بی‌ثبات، گزنده و اغراق‌شده طراحی شده تا جهان امروز را بهتر منعکس کند.

روایت یک سقوط اقتصادی که ناگهان شخصی، اخلاقی و جنایی می‌شود

در مرکز فیلم، شخصیت مان سو قرار دارد، متخصص صنعت کاغذ که ۲۵ سال از عمرش را صرف وفاداری به یک شرکت کرده و اکنون با یک جمله کوتاه کنار گذاشته می‌شود. پارک چان ووک این سقوط را با زبان بصری خاص خود روایت می‌کند، زبانی که از کنایه‌های تصویری، حرکات دوربین و ریتمی نوسانی تشکیل شده است. در نگاه اول، این بخش از فیلم همچون یک درام اجتماعی درباره بی‌کاری و فروپاشی طبقهٔ متوسط کره جنوبی جلوه می‌کند. اما در دل این تجربه، المان‌هایی با لحن طنز سیاه جوانه می‌زنند، طنزی که به جای خنداندن صرف، مخاطب را در مرز میان خنده و تلخی نگه می‌دارد.

می‌توان دید که پارک چطور از یک بحران اقتصادی، داستانی درباره میل انسان به حفظ هویت، منزلت و خانه می‌سازد. خانه در این فیلم فقط یک ساختمان نیست، بلکه نماد کودکی، غرور، موفقیت و حتی مردانگی مان سو است. از همین نقطه است که بحران بیرونی به شکلی تدریجی به بحران داخلی تبدیل می‌شود و شخصیت، یک‌قدم‌به‌یک‌قدم به سمت جایی می‌رود که خودش هم انتظارش را ندارد.

طنز سیاه به عنوان ابزار بازنمایی اضطراب طبقاتی

پارک چان ووک در این فیلم، طنز را نه برای سبک‌کردن روایت، بلکه برای تشدید اضطراب استفاده می‌کند. یکی از وجوه مهم در  فیلم No Other Choice همین است که بدانیم طنز چگونه تبدیل به سلاحی علیه شخصیت اصلی و علیه مخاطب می‌شود. در صحنه‌هایی مانند شرکت در جلسات درمانی مردان بی‌کار، یا تلاش مان سو برای مخفی‌کردن آثار قتل و خطاهایش، نمی‌توان صرفاً خندید، چون هر حرکت بامزه‌ای، سایهٔ یک فاجعهٔ بزرگ‌تر را پشت خود دارد. در واقع، خنده به مثابه یک واکنش انسانی است که تلاش می‌کند از فشار اقتصادی جان سالم به در ببرد، اما همین خنده به‌تدریج طعمی تلخ پیدا می‌کند. پارک سال‌هاست که در آثارش از طعنه و اغراق برای شکستن الگوهای ذهنی مخاطب استفاده می‌کند، اما در این فیلم هدفش فراتر است. او می‌خواهد نشان دهد چگونه یک سیستم اقتصادی ناکارآمد می‌تواند افراد معمولی را به سمت انتخاب‌هایی ببرد که از نگاه اخلاقی غیرقابل‌قبول‌اند، اما از نگاه روانی و اجتماعی قابل‌درک. همین تضاد، اساس طنز سیاه فیلم است.

چرخش تدریجی از کمدی به جنون

یکی از نکات جذاب ساختاری این فیلم، تغییر تدریجی لحن آن است. فیلم در نیمه نخست، بیشتر حال‌وهوایی طنزآلود دارد و رویدادها به شکلی غیرمنتظره و گاه احمقانه پیش می‌روند. اما این روند به‌آرامی جای خود را به اضطراب، خشونت و ترس می‌دهد. این تغییر لحن از ویژگی‌های شاخص سینمای پارک است، اما در No Other Choice شدت بیشتری پیدا می‌کند. دلیلش هم این است که این‌بار پارک می‌خواهد با تندی و بی‌پرده‌بودن، فشار اقتصادی طبقهٔ متوسط معاصر را نشان دهد. این همان چیزی است که تحلیلگران خارجی با «تراژدیِ پوچ سرمایه‌داری» توصیفش کرده‌اند. در همین چارچوب است که مان سو، از یک مرد آرام به قاتلی ناشی تبدیل می‌شود، قاتلی که بیشتر از اینکه خطرناک باشد، درمانده و ترسیده است و درست همین درماندگی است که او را برای تماشاگر قابل‌درک می‌کند.

فروپاشی شخصی مان سو و رسیدن طنز سیاه به نقطهٔ بی‌رحمانهٔ خود

در ادامهٔ تحلیل فیلم No Other Choice پارک چان ووک، بهتر است ابتدا به این نکته بپردازیم که شخصیت مان سو نه یک ضدقهرمان حرفه‌ای، بلکه نمونهٔ کامل یک مرد عادی است که آرام‌آرام تحت فشار ساختار اقتصادی، کرامت و هویت خود را از دست می‌دهد. پارک چان ووک در طراحی این شخصیت، عامدانه او را نه قهرمان و نه هیولا ترسیم می‌کند، بلکه فردی می‌سازد که در زندگیش همیشه مبتنی بر نظم و وظیفه عمل کرده و حالا در مواجهه با یک فروپاشی اقتصادی، ابزار و مهارت لازم برای مدیریت بحران را ندارد. این ناتوانی، که در ابتدا فقط در گفت‌وگوهای متزلزل و تصمیم‌های کوچک دیده می‌شود، بعدتر در رفتارهای جنون‌آمیز و اشتباهات فاجعه‌بار او ریشه می‌زند. مان سو در آغاز فقط ناراحت است، سپس مضطرب می‌شود، بعد خشمگین می‌شود و در نهایت برای حفظ خانه، خانواده و هویت خود، وارد دنیایی می‌شود که هیچ نسبتی با گذشته‌اش ندارد. در اینجا طنز سیاه فیلم نه به‌عنوان عنصری برای خنداندن، بلکه به‌عنوان واکنش دفاعی شخصیت در برابر فروپاشی معنوی عمل می‌کند.

خانواده به‌عنوان میدان اضطراب، نه پناهگاه

یکی از نکات برجستهٔ فیلم، نحوهٔ نمایش خانواده به‌عنوان محیطی است که هم تسلی‌بخش است و هم شکننده. پارک چان ووک معمولاً در آثارش رابطهٔ میان انسان‌ها را پیچیده و چندلایه تصویر می‌کند، اما در این فیلم به شکل ویژه موقعیت اقتصادی را همچون سایه‌ای دائمی بر سَرِ احساسات خانوادگی نگه می‌دارد. در نگاه اول، خانوادهٔ مان سو آرام و شاد به نظر می‌رسد، اما همین خانواده با کوچک‌ترین فشار از هم می‌پاشد.

ممنوع‌شدن تفریحات، فروش اموال، بازگشت همسر به کار، اضطراب فرزندان و حتی کوچاندن سگ‌های دوست‌داشتنی، همگی نشانه‌هایی هستند که خانهٔ رؤیایی ابتدای فیلم، عملاً به فضایی پرتنش و متزلزل تبدیل شده است. در این میان، رابطهٔ مان سو و همسرش می‌ری لایهٔ مهمی از فیلم را می‌سازد. او در ظاهر معقول و سازگار عمل می‌کند، اما در عمق سعی دارد از فروپاشی کامل خانواده جلوگیری کند. همین تقابل میان تلاش او و ناتوانی مان سو برای پذیرش تغییر، باعث می‌شود هر گفت‌وگوی ساده‌ای بین آنها به شکلی زیرپوستی به بحث درباره هویت، غرور و ترس تبدیل شود. پارک چان ووک این وضعیت را به شکلی طبیعی و بدون شعار در دل روایت قرار می‌دهد.

شگردهای بصری و ریتم جنون‌آلود روایت

یکی از نقاط قوت فیلم، زبان دیداری آن است. پارک چان ووک در طول سال‌ها به سبک خاصی دست پیدا کرده که در آن استفاده از رنگ، کادربندی و حرکت دوربین هرگز فقط به‌خاطر زیبایی نیست، بلکه هر قاب معنایی درونی دارد. در این فیلم نیز همین رویکرد ادامه پیدا می‌کند، اما با تفاوتی مهم: این‌بار فرم در خدمت طنز سیاه است. استفاده از زوم‌های ناگهانی، کات‌های تند، قاب‌های عریض با سوژه‌های کوچک و حرکات دوربینی که گاهی اغراق‌آمیز و گاهی نامتعادل است، به شکلی هوشمندانه حس سردرگمی و اضطراب مان سو را بازتاب می‌دهد. در صحنه‌هایی که او تلاش می‌کند به شکل ناشیانه دیگران را زیر نظر بگیرد یا چاله‌ای برای پنهان‌کردن جنازه بکند، دوربین آگاهانه از حالتی جدی خارج شده و تصویری ارائه می‌کند که در مرز میان تراژدی و کمدی قرار دارد. این همان نقطه‌ای است که پارک چان ووک در آن به یکی از ابزارهای اصلی خود تکیه می‌کند: استفاده از زیبایی بصری برای نمایش زشتی رفتار انسان. در نتیجه، فرم و محتوا در اینجا نه جدا، بلکه کاملاً پیوسته‌اند.

بازی لی بیونگ هون، شاه‌کلید انتقال اضطراب

یکی از مهم‌ترین دلایل موفقیت فیلم، بازی خیره‌کنندهٔ لی بیونگ هون است. او در فیلم‌های پرقدرتی مانند Joint Security Area و نقش Front Man در سریال Squid Game توانایی خود را در ترکیب جذابیت، تهدید و ضعف انسانی نشان داده، اما در این فیلم شخصیت کاملاً متفاوتی خلق می‌کند. چیزی که بازی او را از دیگر نقش‌هایش متمایز می‌کند، نحوهٔ بیان درماندگی است. مان سو نه قهرمان است و نه ضدقهرمان، بلکه انسانی است که محدودیت‌هایش از همان ابتدا برای ما روشن است. او نمی‌تواند خوب دروغ بگوید، نمی‌تواند وارد نزاع شود، حتی نمی‌تواند نقشه‌ای را کامل اجرا کند. همین ناتوانی‌ها باعث می‌شود که هر حرکت اشتباه او تأثیری دردناک و گاهی خنده‌دار داشته باشد. در سکانس‌هایی که او تلاش می‌کند جنازه را جابه‌جا کند یا مجبور می‌شود لباس کار را در حضور دیگران از تن درآورد، لی بیونگ هون با استفاده از بازی بدنی، نگاه‌های مضطرب و لحظه‌های سکوت، معنای عمیق «بی‌پناهی» را منتقل می‌کند. این نمایش بی‌پناهی، همان لایه‌ای است که طنز سیاه فیلم را انسانی‌تر می‌کند و مخاطب را وادار می‌سازد که به جای تمسخر، نوعی همدلی همراه با نگرانی را تجربه کند. در نتیجه، بازی او مهم‌ترین ستون فیلم No Other Choice  است.

نقد طبقاتی و شوخ‌طبعی برآمده از بحران هویت

در نگاه کلان‌تر، فیلم یک نقد طبقاتی کاملاً پخته ارائه می‌دهد. پارک چان ووک سال‌هاست که در آثارش به روابط قدرت، اخلاق و ساختارهای اجتماعی توجه دارد، اما در این فیلم نقد او واضح‌تر، تلخ‌تر و طنزآمیزتر است. فیلم به ما نشان می‌دهد که چگونه ساختارهای سرمایه‌داری افراد را به رقابتی بی‌رحمانه وادار می‌کند، رقابتی که در آن همدلی جایی ندارد و هویت انسان به عملکرد شغلی او گره می‌خورد. از این منظر، تمام طنز سیاه فیلم درواقع از شناخت بحران هویت برمی‌خیزد. مان سو هیچ‌گاه به قاتل‌بودن علاقه ندارد، او فقط نمی‌تواند سقوط اجتماعی خود را تحمل کند و این همان نقطه‌ای است که سیستم اقتصادی او را به مرز جنون می‌رساند.

داستان عمداً اغراق‌شده به تصویر کشیده شده تا نشان دهد چگونه فشار مالی و رقابت شغلی می‌تواند اخلاق، منطق و هویت انسان را نابود کند. این پیام اگر بدون طنز بیان می‌شد ممکن بود بیش از حد تلخ و سنگین جلوه کند، اما طنز سیاه فیلم باعث می‌شود این تلخی قابل‌هضم و در عین حال هشداردهنده باشد.

تکامل رابطهٔ مان سو و می‌ری، جایی که طنز جایش را به شرم و سکوت می‌دهد

در بخش‌هایی از فیلم، رابطهٔ میان این دو شخصیت به نقطه‌ای می‌رسد که طنز دیگر کار نمی‌کند. هرچه مان سو بیشتر در مسیر جنایت پیش می‌رود، سکوت میان او و همسرش سنگین‌تر می‌شود. پارک چان ووک این سکوت‌ها را به شکلی استادانه به بخش‌هایی از ریتم فیلم تبدیل می‌کند. اگر در نیمهٔ اول گفت‌وگوها پر از شوخی و کنایه هستند، در نیمهٔ دوم گفت‌وگوهای کوتاه، مکث‌های طولانی و نگاه‌های پرمعنا جایگزین می‌شوند. این تغییر نه‌تنها در روایت، بلکه در زیباشناسی فیلم نیز دیده می‌شود. رنگ‌ها تیره‌تر می‌شوند، قاب‌ها بسته‌تر می‌شوند و حرکت دوربین کندتر می‌شود. این نشانه‌ها ثابت می‌کنند که طنز سیاه فقط در خدمت خنده نیست، بلکه در خدمت نمایش زوال روابط انسانی است. در نتیجه، فیلم نه‌تنها سقوط فردی، بلکه فروپاشی تدریجی یک زندگی مشترک را نیز ترسیم می‌کند. این بعد عاطفی همان چیزی است که تحلیل فیلم را چندلایه و انسانی می‌کند.

پایان‌بندی، رستگاری یا تکرار چرخه؟

در پایان روایت، مان سو به موقعیتی می‌رسد که در ظاهر پیروز به نظر می‌آید. او شغل موردنظرش را به دست می‌آورد، خانه را از چنگ بانک نجات می‌دهد و حتی سگ‌هایی که از خانواده جدا شده بودند دوباره به خانه برمی‌گردند. این بازگشتِ ظاهری آرامش، دقیقاً همان نقطه‌ای است که فیلم ضربهٔ اصلی خود را به مخاطب وارد می‌کند. پارک چان ووک عامدانه پیروزی مان سو را پوچ نشان می‌دهد، زیرا این شغل جدید چیزی نیست جز نظارت بر کارخانه‌ای تمام‌اتوماتیک که نیازی به نیروی انسانی ندارد. این تصویر، یکی از خالص‌ترین نمونه‌های طنز سیاه در سینمای معاصر است. مان سو برای رسیدن به جایگاهی تلاش، جنایت و رنجی غیرقابل‌تصور را تجربه کرده، اما جایگاهی که به دست آورده محصول همان سازوکاری است که بر زندگی‌اش سایه انداخته بود.

معماری طنز سیاه در پایان‌بندی

در سکانس‌های پایانی، خانواده در ظاهر دوباره کنار هم قرار گرفته‌اند. اما این کنارهم‌بودن، پیوندی از گذشته ندارد. می‌ری حقیقت را می‌داند، اما همچون بسیاری از خانواده‌های درگیر بحران مالی، سکوت را بر فاجعه ترجیح می‌دهد. فرزندان هرکدام در دنیای خود به دنبال معنا می‌گردند و مان سو، با لبخندی خسته، شغل جدید خود را در فضای سرد و بی‌روح کارخانه آغاز می‌کند. این تضاد میان ظاهر آرام و بطن آشفته، همان نقطه‌ای است که طنز سیاه به اوج می‌رسد. این پایان‌بندی به‌طرزی هوشمندانه نشان می‌دهد که گاهی بدترین تراژدی‌ها در سکوت رخ می‌دهند. پارک چان ووک هیچ‌گاه قصد ندارد داستانی درباره دیوانه‌شدن یک فرد بگوید، بلکه داستانی درباره جامعه‌ای تعریف می‌کند که آرام‌آرام منطق انسان را می‌بلعد و او را به ابزاری برای بقای اقتصادی تبدیل می‌کند.

طنز سیاه و نقد اجتماعی، دو ستون اصلی فیلم

اگر بخواهیم لایه‌های مختلف فیلم را در یک نگاه جمع‌بندی کنیم، باید گفت که No Other Choice هم‌زمان یک داستان شخصی، یک طنز اجتماعی و نقدی فلسفی درباره هویت انسان معاصر است. پارک چان ووک با تکیه بر سابقهٔ خود در خلق جهان‌های خیره‌کننده و پیچیده، این‌بار تصویری ارائه می‌دهد که در آن همه چیز بیش از حد واقعی به نظر می‌رسد، حتی اگر اغراق شده باشد. این همان تناقضی است که آثار بزرگ طنز سیاه را می‌سازد. فیلم به تماشاگر می‌گوید: «این ماجرا مضحک است، اما از آن مضحک‌تر این است که زندگی واقعی نیز گاهی همین‌قدر پوچ است.» همین رویکرد، فیلم را در کنار نمونه‌های برجستهٔ سینمای کره مانند Parasite قرار می‌دهد، هرچند زبان طنز پارک چان ووک گزنده‌تر و خشن‌تر است. این فیلم نشان می‌دهد که در جهانی که دائماً از انسان می‌خواهد رقابت کند، خود را اثبات کند و از پس بحران‌های اقتصادی برآید، پرسش اخلاقی جای خود را به نیاز برای بقا می‌دهد. ب

جایگاه فیلم در کارنامهٔ پارک چان ووک

پارک چان ووک در این فیلم بیش از هر زمان دیگری به سمت جهان‌سازی اجتماعی می‌رود. اگر Decision to Leave اثری شاعرانه و عاطفی درباره عشق و سوءبرداشت بود، No Other Choice اثری سخت و بی‌پرده درباره فروپاشی طبقاتی است. اگر The Handmaiden درباره میل، قدرت و کنترل بود، این فیلم درباره بقا، شرم و خشونت عمومی است. پارک با هر اثر، وجه جدیدی از حساسیت‌های هنری خود را آشکار می‌کند، و این فیلم نمونهٔ کاملِ توانایی او در ترکیب زیبایی بصری با خشونت روانی است. با وجود برخی لغزش‌ها در میانهٔ روایت، فیلم همچنان یکی از پخته‌ترین آثار اوست، زیرا جهان معاصر را از لنزی می‌بیند که خشونت را نه در خون‌ریزی، بلکه در ساختارهای اجتماعی جست‌وجو می‌کند.

خلاصه نهایی

فیلم No Other Choice روایت سقوط تدریجی مردی عادی است که فشار اقتصادی او را به تصمیم‌هایی می‌رساند که هرگز تصور نمی‌کرد. پارک چان ووک با ترکیب طنز سیاه، نقد اجتماعی و سبک بصری منحصر‌به‌فرد خود، جهانی خلق می‌کند که هم مضحک است و هم دردناک. شخصیت مان سو در این فیلم نمادی از انسان معاصر است که میان حفظ هویت و بقا گرفتار می‌شود. فیلم در نهایت نشان می‌دهد که سیستم‌های اقتصادی بی‌رحم می‌توانند انسان را به مرز جنون ببرند، بدون آنکه راه‌حلی واقعی پیش پای او بگذارند.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
با بیش از ۲۰ سال نویسندگی «ترکیبی» مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!