تقریبا همه ما لحظه‌ای را تجربه کرده‌ایم که از فضای تاریک وارد محیط پرنور می‌شویم، چشم‌ها جمع می‌شوند، چند ثانیه گیج می‌شویم و ناگهان عطسه می‌کنیم. بعضی‌ها فکر می‌کنند این فقط یک اتفاق تصادفی است. بعضی دیگر آن را به حساسیت فصلی، گرده گیاهان یا حتی سرماخوردگی ربط می‌دهند. اما جالب اینجاست که در گروهی از افراد، عطسه هنگام تماس با نور شدید، آن قدر تکرار می‌شود که تبدیل به یک «الگوی ثابت» می‌گردد. این حالت نام علمی دارد و سال‌هاست توجه پزشکان و عصب‌پژوهان را به خود جلب کرده است. در ادامه، با نگاهی ساده اما دقیق، بررسی می‌کنیم چرا چنین چیزی رخ می‌دهد و چه معنایی برای سلامت ما دارد.

پدیده‌ای به نام رفلکس عطسه نوری

در پزشکی، این رفتار را «رفلکس عطسه القا شده با نور» یا Photic Sneeze Reflex می‌نامند. آمارها نشان می‌دهد حدود ده تا سی درصد انسان‌ها آن را تا حدی تجربه می‌کنند. این رفلکس یک بیماری خطرناک نیست. بیشتر شبیه یک ویژگی عصبی خاص است که در بعضی افراد شدیدتر دیده می‌شود. هنگامی که نور شدید به چشم می‌رسد، پیام‌های عصبی از شبکیه به مراکز بینایی مغز می‌روند. در افراد حساس، این سیگنال‌ها به‌صورت ناخواسته با مسیر عصبی عطسه «تقاطع» پیدا می‌کنند. مغز پیام نور را می‌گیرد، اما شبکه عصبی آن را در جایی اشتباه تفسیر می‌کند و پاسخ عطسه فعال می‌شود. بنابراین عامل اصلی، آلرژی، عفونت یا گرد و غبار نیست. بلکه نوعی «سیم‌کشی خاص» عصبی است که از کودکی همراه فرد باقی می‌ماند.

ارتباط چشم، عصب سه‌قلو و مرکز عطسه

برای فهم بهتر ماجرا باید به یک عصب مهم به نام عصب سه‌قلو اشاره کرد. این عصب مسئول احساس درد، فشار و تحریک در بخش بزرگی از صورت، سینوس‌ها و بینی است. وقتی نور شدید باعث جمع شدن ناگهانی مردمک و انقباض عضلات اطراف چشم می‌شود، رشته‌هایی از همین عصب سه‌قلو تحریک می‌شوند. در برخی افراد، تحریک عصب سه‌قلو به شکلی ناخواسته به مدار عطسه در ساقه مغز متصل است. نتیجه آن، یک پاسخ رفلکسی سریع و غیرارادی خواهد بود. از نظر تکاملی، توضیح قطعی برای این ارتباط وجود ندارد. بعضی پژوهشگران حدس می‌زنند که عطسه ممکن است راهی برای پاک کردن مسیر هوایی هنگام تغییر ناگهانی محیط بوده باشد. اما شواهد قطعی در این زمینه در دسترس نیست و همچنان موضوع مطالعه باقی مانده است.

آیا این موضوع ارثی است یا اکتسابی

شواهد متعددی نشان می‌دهد که عطسه نوری، در بسیاری از خانواده‌ها به شکل مشترک دیده می‌شود. در مطالعات ژنتیکی، الگویی شبیه صفات غالب گزارش شده است. یعنی اگر یکی از والدین این ویژگی را داشته باشد، احتمال آن که فرزند نیز آن را نشان دهد زیاد است. با این حال، هنوز ژن مشخصی به عنوان عامل قطعی معرفی نشده. به نظر می‌رسد چندین ژن مرتبط با پردازش حسی و شبکه‌های عصبی در این پدیده نقش دارند. نکته مهم این است که این ویژگی، با بیماری‌های جدی عصبی ارتباط مستقیم ندارد و معمولا با افزایش سن هم خطرناک‌تر نمی‌شود. در حقیقت، بیشتر افراد مبتلا فقط کنجکاو هستند بدانند چرا چنین واکنشی دارند و پس از آگاهی، نگرانی‌شان برطرف می‌شود.

چه زمانی عطسه نوری می‌تواند دردسرساز باشد

در بیشتر مواقع، این رفلکس فقط چند عطسه کوتاه ایجاد می‌کند و تمام می‌شود. اما در شرایط خاص، می‌تواند دردسر ایجاد کند. رانندگی هنگام خروج از تونل یا پیچیدن از مسیر سایه‌دار به جاده آفتابی، نمونه واضحی است. عطسه ناگهانی ممکن است برای چند لحظه دید و تمرکز را بگیرد. در خلبانان، کوهنوردان در ارتفاع و افرادی که با دستگاه‌های حساس کار می‌کنند نیز چنین خطری وجود دارد. اگر عطسه‌ها پشت سر هم رخ دهند، حتی می‌توانند احساس سرگیجه و اشک‌ریزش شدید ایجاد کنند. توصیه متخصصان این است که افراد مبتلا، تا حد امکان از عینک آفتابی استاندارد، کلاه لبه‌دار و تطبیق تدریجی با نور استفاده کنند تا شدت تحریک کاهش یابد. این کار ساده، در بسیاری از موارد پاسخ بسیار خوبی می‌دهد.

درمان، پیشگیری و چند باور اشتباه

از آنجا که عطسه نوری یک بیماری فعال و التهابی نیست، معمولا نیازی به درمان دارویی ندارد. آنتی‌هیستامین‌ها یا داروهای آلرژی، به‌طور معمول اثری بر آن ندارند. آنچه کمک می‌کند، مدیریت محیط و آگاهی از محرک‌هاست. ورود ناگهانی از تاریکی به نور شدید، بیشترین احتمال عطسه را ایجاد می‌کند. اگر چند ثانیه پلک‌ها نیمه‌باز بمانند، یا از سایه به تدریج وارد نور شویم، واکنش کمتر می‌شود. برخی افراد فکر می‌کنند این عطسه نشانه ضعف سیستم ایمنی است یا باید با ویتامین‌ها درمان شود. چنین باوری پایه علمی ندارد. عطسه نوری، بیشتر شبیه یک ویژگی عصبی شخصی است. با این حال، اگر عطسه‌ها بسیار شدید، دردناک یا همراه با علائم غیرعادی باشند، بهتر است با پزشک مشورت شود تا مشکلات سینوسی یا عصبی دیگر رد شوند.

جمع‌بندی

عطسه کردن به محض روبه‌رو شدن با نور آفتاب، پدیده‌ای عجیب اما قابل توضیح است. مغز و شبکه‌های عصبی ما، گاهی مسیرهایی دارند که به‌طور ناخواسته با هم تداخل می‌کنند. همین تداخل کوچک، باعث می‌شود پیام مربوط به نور، در مدار عطسه هم ثبت شود. نتیجه آن واکنشی سریع و غیرارادی است که معمولا بی‌خطر بوده و تنها برای چند ثانیه ادامه می‌یابد. شناخت علمی این موضوع کمک می‌کند به جای نگرانی، رفتار بدن را بهتر درک کنیم و در موقعیت‌های حساس، از نور شدید محافظت نماییم. شاید نتوان این ویژگی را کاملا از بین برد، اما می‌توان یاد گرفت چگونه با آن کنار آمد و آن را به بخشی از تنوع شگفت‌انگیز بدن انسان نگاه کرد.

پرسش‌های رایج

آیا عطسه نوری خطرناک است؟
در اغلب موارد خیر. فقط باید در شرایط حساس، مثل رانندگی، جانب احتیاط رعایت شود و از وسایل کاهش‌دهنده نور استفاده گردد.

آیا این حالت به مرور زمان از بین می‌رود؟
در بعضی افراد با افزایش سن کمتر می‌شود، اما در بسیاری ثابت می‌ماند. ناپدید شدن کامل آن الزاما رخ نمی‌دهد.

آیا می‌توان آن را با جراحی یا دارو درمان کرد؟
درمان خاص و مطمئنی برای حذف کامل reflex وجود ندارد. تمرکز بیشتر بر مدیریت محرک‌ها و محافظت از چشم است.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر عطسه‌ها طولانی، همراه با خونریزی بینی، سردرد شدید، تاری دید یا بی‌حسی باشند، بهتر است ارزیابی پزشکی انجام شود.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
با بیش از ۲۰ سال نویسندگی «ترکیبی» مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!