پلاکت‌های خون اجزای حیاتی در بدن انسان‌ها هستند که نقش کلیدی در تشکیل لخته و بهبود زخم‌ها را دارند. وجود تعداد کافی پلاکت برای جلوگیری از خونریزی بیش از حد و حفظ هموستاز کلی ضروری است؛ با این حال، عوامل مختلفی می‌توانند منجر به پلاکت خون پایین شوند، وضعیتی که به عنوان ترومبوسیتوپنی شناخته می‌شود؛ پس درک این عوامل برای تشخیص و مدیریت مؤثر این بیماری بسیار مهم است.

پلاکت چیست؟

پلاکت‌ها که به عنوان ترومبوسیت‌ها نیز شناخته می‌شوند، ذره‌های سلولی کوچک و بی رنگی در خون هستند که وظیفه اصلی آن‌ها متوقف کردن خونریزی‌های ایجاد شده در سطح پوست، از طریق تجمع و لخته‌شدن صدمات رگ‌های خونی است. آن‌ها از مغز استخوان سرچشمه می‌گیرند و در جریان خون گردش پیدا کرده و به هموستاز کمک می‌کنند تا از خونریزی بیش از حد در هنگام آسیب‌دیدگی رگ‌های خونی جلوگیری کنند؛ بنابراین همان طور که مشخص شد، پلاکت‌ها نقش مهمی در بهبود زخم و حفظ یکپارچگی سیستم گردش خون دارند.

دلایل پایین آمدن پلاکت خون

پلاکت خون پایین یا به عبارت دیگر، تعداد پلاکت‌های کمتر از حد طبیعی به عنوان ترومبوسیتوپنی شناخته می‌شود که عوامل مختلفی می‌تواند منجر به این وضعیت شود، از جمله:

اختلالات مغز استخوان: بیماری‌هایی مانند لوسمی، لنفوم ممکن است به مغز استخوان نفوذ کرده و تولید طبیعی سلول‌های خونی از جمله پلاکت‌ها را مختل خواهند کرد. سلول‌های لوسمی می‌توانند مغز استخوان را از بین ببرند؛ در حالی که سلول‌های لنفوم می‌توانند به فضای مغز استخوان نفوذ کنند؛ علاوه بر این، کم‌خونی آپلاستیک توانایی مغز استخوان برای تولید پلاکت را کاهش داده و آن را دچار اختلال در عملکرد می‌نماید.

بیماری‌های خودایمنی: شرایطی در بیماری‌هایی مانند لوپوس و ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP) می‌توانند باعث شوند که سیستم ایمنی آنتی‌بادی‌هایی علیه پلاکت‌ها تولید کرده و منجر به تخریب آن‌ها شود.

داروها: برخی داروها از جمله داروهای شیمی ‌درمانی، داروهای ضدتشنج و برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند تولید پلاکت‌ها را کاهش دهد یا تخریب آ‌ن‌ها را به دنبال داشته باشد؛ به عنوان مثال، شیمی ‌درمانی، سلول‌های در حال تقسیم سریع از جمله سلول‌های مغز استخوان را هدف قرار می‌دهد که منجر به کاهش تولید پلاکت می‌شود. در این صورت حتما با انکولوژیست خود مشورت کنید.

عفونت‌ها: عفونت‌های ویروسی مانند هپاتیت C، HIV و ویروس اپشتین بار مغز استخوان را آلوده می‌کند و منجر به کاهش تعداد پلاکت‌ها می‌گردد.

کمبود برخی ویتامین‌ها در رژیم غذایی: کمبود مواد مغذی ضروری مانند ویتامین B12، فولات و آهن بر تولید پلاکت تأثیرگذار بوده و یکی از دلایل پلاکت خون پایین می‌باشند.

اعتیاد به الکل: مصرف زیاد و طولانی مدت الکل می‌تواند به مغز استخوان آسیب برساند و منجر به کاهش تولید پلاکت شود. مصرف الکل ممکن است مستقیماً مگاکاریوسیت‌ها را سرکوب کند و منجر به کاهش ویتامین‌هایی شود که بر تولید سلول‌های خونی تأثیر می‌گذارد.

بارداری: برخی از زنان در طول بارداری دچار ترومبوسیتوپنی حاملگی می‌شوند، وضعیتی که معمولاً خفیف و موقتی است.

شرایط ژنتیکی: برخی از اختلالات ارثی می‌توانند بر تولید پلاکت تأثیر بگذارند، از جمله سندرم Wiskott-Aldrich و ناهنجاری May-Hegglin.

علائم پلاکت خون پایین

علائم ترومبوسیتوپنی بسته به شدت بیماری می‌تواند متفاوت باشد. علائم و نشانه‌های رایج عبارت‌اند از:

• زود کبود شدن فرد: افراد ممکن است متوجه کبودی‌های بزرگ در اثر ضربه‌ها یا جراحات جزئی شوند. این کبودی‌ها می‌توانند خود به خود یا با کمترین ضربه ظاهر شوند که از علائم پلاکت خون پایین می‌باشد.
• خونریزی طولانی مدت بعد از بریدگی‌ها: بریدگی‌ها یا جراحات جزئی ممکن است برای مدت طولانی‌تری خونریزی کنند و به سختی متوقف شوند.
• پتشی: لکه‌های ریز قرمز یا بنفش (پتشی) به دلیل خونریزی زیر پوستی می‌توانند روی پوست، به خصوص در قسمت پایین پاها ظاهر شوند.
• خونریزی بینی: خونریزی‌های مکرر یا طولانی مدت ممکن است رخ دهد.
• خونریزی لثه: در برخی از افراد لثه‌ها به راحتی خونریزی می‌کنند، به خصوص هنگام مسواک‌زدن یا نخ دندان کشیدن بیشتر ظاهر می‌شود.
• خون در مدفوع و ادرار: مشاهده وجود خون در ادرار که می‌تواند از رگه‌های قرمز تا رنگ صورتی متغیر باشد، یکی دیگر از علائم پلاکت خون پایین است؛ علاوه بر این، مدفوع سیاه و قیری رنگ که نشان دهنده خونریزی گوارشی است و خون قرمز روشن در مدفوع که نشان دهنده خونریزی در قسمت پایینی دستگاه گوارش می‌باشد، نیز می‌تواند نشان‌دهندة پایین بودن پلاکت خون باشد.
• دوره‌های قاعدگی شدید: زنان ممکن است خونریزی قاعدگی غیرمعمول شدید یا طولانی مدت (منوراژی) را تجربه کنند که می‌تواند به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی تأثیر بگذارد و در صورت عدم درمان منجر به کم خونی شود.
• خستگی: تعداد کم پلاکت‌ها می‌تواند منجر به خستگی و ضعف عمومی شود.
• زردی: اگر کبد درگیر باشد، ممکن است زردی پوست و چشم‌ها رخ دهد.
• بزرگ‌شدن طحال: بیماری‌های مزمن کبدی می‌توانند باعث افزایش فشارخون شوند که منجر به اسپلنومگالی می‌شود؛ در واقع بزرگ‌شدن غیر طبیعی طحال تعداد زیادی پلاکت را جدا می‌کند و تعداد آن‌ها را در گردش خون کاهش می‌دهد.

تشخیص پایین‌بودن پلاکت خون

تشخیص ترومبوسیتوپنی شامل چندین مرحله برای تعیین علت و شدت بیماری است که به شرح زیر می‌باشد:

تاریخچه پزشکی و معاینه فیزیکی فرد

پزشک اطلاعات دقیقی در مورد علائم بیمار، سابقه پزشکی، داروها، بیماری‌های اخیر و قرار گرفتن در معرض احتمالی عفونت‌ها یا سموم جمع‌آوری می‌کند. علاوه بر این، پزشک علائم کبودی، پتشی، بزرگ‌شدن طحال یا کبد و سایر علائم فیزیکی که ممکن است نشان دهنده یک بیماری زمینه‌ای باشد را بررسی خواهد کرد.

 تست‌های آزمایشگاهی

 شمارش کامل خون (CBC): این آزمایش تعداد پلاکت‌ها، گلبول‌های قرمز و گلبول‌های سفید را اندازه‌گیری می‌کند. تعداد کم پلاکت‌ها (معمولاً زیر 150000 در میکرولیتر) ترومبوسیتوپنی را تأیید می‌کند.

 اسمیر خون محیطی: نمونه‌ای از خون زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود تا اندازه، شکل و ظاهر پلاکت‌ها و سایر سلول‌های خونی ارزیابی شود. این آزمایش می‌تواند به شناسایی سلول‌های غیر طبیعی و ارائه سرنخ‌هایی در مورد شرایط زمینه‌ای کمک کند.

 بیوپسی مغز استخوان: در صورت مشکوک بودن به اختلالات مغز استخوان، نمونه‌ای از مغز استخوان برای ارزیابی تولید و بلوغ سلول‌های خونی گرفته می‌شود. این آزمایش می‌تواند ناهنجاری‌های موجود در محیط مغز استخوان را نشان دهد.

 تست‌های اضافی

 مطالعات انعقادی: آزمایش‌هایی مانند زمان پروترومبین (PT) و زمان ترومبوپلاستین جزئی فعال (aPTT) توانایی خون برای لخته‌شدن را ارزیابی می‌کند و می‌تواند به شناسایی اختلالات لخته‌شدن کمک کند.

تست‌های ایمونولوژیک: این آزمایش‌ها ممکن است برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها علیه پلاکت‌ها در موارد مشکوک به ترومبوسیتوپنی ناشی از سیستم ایمنی مورد استفاده قرار گیرند.

 کشت‌های ویروسی و باکتریایی: این مورد نیز برای شناسایی عفونت‌هایی می‌باشد که ممکن است باعث کاهش تعداد پلاکت‌ها شوند.

روش‌های درمان پلاکت پایین خون

درمان پلاکت خون پایین  یا به اصطلاح دقیق‌تر، ترومبوسیتوپنی به علت اصلی آن و شدت بیماری بستگی دارد؛ بنابراین باید ابتدا علت و سپس روش درمان را بررسی کرد. در ادامه روش‌های درمانی رایج شرح داده شده است:

استفاده از داروها با تجویز پزشک

 کورتیکواستروئیدها: داروهایی مانند پردنیزون برای سرکوب سیستم ایمنی در شرایط خودایمنی مانند ITP استفاده می‌شوند که کورتیکواستروئیدها حمله سیستم ایمنی به پلاکت‌ها را کاهش می‌دهند.

 ایمونوگلوبولین‌ها: ایمونوگلوبولین وریدی (IVIG) می‌تواند به طور موقت تعداد پلاکت‌ها را با تداخل در حمله سیستم ایمنی به پلاکت‌ها افزایش دهد. این درمان اغلب در موارد حاد یا زمانی که افزایش سریع تعداد پلاکت‌ها ضروری است استفاده می‌شود.

آگونیست‌های گیرنده ترومبوپویتین: داروهایی مانند رومیپلوستیم و الترومبوپگ مغز استخوان را تحریک می‌کنند تا پلاکت‌های بیشتری تولید کنند. این داروها به ویژه در ITP مزمن یا سایر شرایطی که تولید پلاکت مختل شده است مفید هستند.

 انتقال خون یا پلاکت

 انتقال خون: در موارد ترومبوسیتوپنی شدید یا خونریزی فعال، تزریق پلاکت ممکن است برای افزایش تعداد پلاکت‌ها و جلوگیری یا کنترل خونریزی ضروری باشد. اگر کم‌خونی به دلیل از دست دادن خون مزمن در فردی مشاهده شود، ممکن است نیاز به انتقال خون نیز باشد.

درمان بیماری‌های زمینه‌ای

عفونت‌ها: اگر علت بیماری عفونت باشد، درمان ضد ویروسی یا آنتی‌بیوتیکی مناسب می‌تواند کمک کند؛ به عنوان مثال، درمان ضدویروسی برای هپاتیت C یا HIV تعداد پلاکت‌ها را بهبود می‌بخشد.

کمبود مکمل‌های ویتامینی در بدن: همان طور که اشاره شد، درمان کمبود ویتامین B12 یا فولات می‌تواند تولید پلاکت و سلامت کلی سلول‌های خون را بهبود دهد.

قطع داروهای متخلف: قطع یا تعویض داروهایی که باعث ترومبوسیتوپنی می‌شوند می‌تواند این بیماری را برطرف کند. برای اطلاع دقیق‌تر از این موضوع بهتر است با یک پزشک متخصص مشاوره کنید.

اسپلنکتومی (برداشتن طحال با جراحی)

در مواردی که طحال بیش از حد پلاکت‌ها را جدا می‌کند، مانند ITP مزمن یا اسپلنومگالی، اسپلنکتومی می‌تواند یک درمان مؤثر باشد. برداشتن طحال تخریب و انبساط پلاکت‌ها را کاهش می‌دهد و اجازه می‌دهد تعداد آن‌ها در جریان خون افزایش یابد.

تغییرات سبک زندگی

اجتناب از مصرف الکل: محدود کردن مصرف الکل می‌تواند به بهبود عملکرد مغز استخوان و تولید پلاکت‌ها کمک کند. الکل می‌تواند مستقیماً مغز استخوان را سرکوب کرده که بر تولید سلول‌های خونی تأثیر می‌گذارد.

اجتناب از برخی داروها و فعالیت‌ها: دوری از داروهایی مانند آسپرین که عملکرد پلاکت‌ها را مختل می‌کند و فعالیت‌هایی که خطر خونریزی را افزایش می‌دهد، می‌تواند مفید باشد.

سایر درمان‌ها

پلاسمافرزیس: این روش در شرایطی مانند TTP برای حذف آنتی‌بادی‌ها از خون استفاده می‌شود. در طی پلاسمافرز، خون برای حذف آنتی بادی های مضر و سایر مواد فیلتر خواهد شد که می‌تواند به کاهش تخریب پلاکت‌ها کمک کند.

درمان سرطان: برای سرطان‌هایی که بر مغز استخوان تأثیر می‌گذارند، ممکن است به درمان‌هایی مانند شیمی درمانی، پرتودرمانی یا پیوند مغز استخوان نیاز باشد. هدف این درمان‌ها از بین بردن سلول‌های سرطانی و بازگرداندن عملکرد طبیعی مغز استخوان است.

منابع

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/thrombocytopenia/symptoms-causes/syc-20378293

https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminB12-HealthProfessional/

https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/preeclampsia/

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/thrombocytopenia/diagnosis-treatment/drc-20378298#:~:text=If%20your%20platelet%20level%20becomes,to%20boost%20your%20platelet%20count.

https://www.verywellhealth.com/foods-to-eat-and-avoid-with-itp-5206758

https://www.healthline.com/health/how-to-increase-platelet-count