دروغ گفتن یکی از رفتارهای پیچیده انسانی است که در طول تاریخ همواره بخشی از ارتباطات ما بوده است. از دروغ‌های کوچک و بی‌ضرر گرفته تا فریب‌های بزرگ و حساب‌شده، انسان‌ها برای محافظت از خود، پیشبرد اهداف یا اجتناب از پیامدهای ناخوشایند، به دروغ متوسل می‌شوند. دروغ‌هایی که گاهی برای حفظ آرامش یا جلوگیری از ناراحتی دیگران گفته می‌شوند، بخشی از تعاملات روزمره ما هستند. اما در کنار این رفتارهای گاه‌به‌گاه، افرادی وجود دارند که دروغ را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی خود تبدیل کرده‌اند.

این دسته خاص که به «دروغگوی بیمارگونه» یا Pathological Liar معروف هستند، الگوهای دروغ‌گویی غیرقابل‌کنترلی دارند. آن‌ها به شکل مداوم و گاه بدون دلیل مشخص، به دروغ گفتن ادامه می‌دهند. برخلاف دروغ‌های معمولی که به دلایلی خاص مانند محافظت از موقعیت اجتماعی یا جلوگیری از سرزنش گفته می‌شوند، دروغ‌های بیمارگونه اغلب هدف خاصی ندارند و بیشتر از نیازهای درونی و اختلال‌های روانی فرد ناشی می‌شوند.

شناسایی این افراد چالش‌برانگیز است؛ چرا که آن‌ها اغلب داستان‌های پیچیده و باورپذیری خلق می‌کنند که تشخیص حقیقت از دروغ را دشوار می‌سازد. با این حال، دانش روان‌شناختی نشان می‌دهد که دروغگویان بیمارگونه ویژگی‌های شناختی و شخصیتی خاصی دارند که می‌توان از آن‌ها برای تشخیص و مقابله استفاده کرد.

در این مقاله، به بررسی علل ذهنی، شخصیتی و شناختی دروغگویی مداوم پرداخته و روش‌های علمی و عملی برای شناسایی و برخورد با این افراد ارائه می‌کنیم.

بخش اول: ذهن‌های پیچیده و توانایی‌های شناختی دروغگویان بیمارگونه

هوش سیال: توانایی فریب با استفاده از مهارت‌های ذهنی بالا

دروغ گفتن فرایندی ساده نیست؛ بلکه نیازمند مهارت‌های شناختی بالا و تفکر انعطاف‌پذیر است. فرد دروغگو باید حقیقت را سرکوب کند، داستان جدیدی بسازد و جزئیات آن را به خاطر بسپارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مغز افراد هنگام دروغ گفتن فعالیت بیشتری در نواحی مربوط به کنترل شناختی دارد، به‌خصوص در قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex).

افراد دارای هوش سیال (Fluid Intelligence) بالا – یعنی توانایی حل مسئله و تفکر سریع – در این زمینه مهارت بیشتری دارند. آن‌ها می‌توانند با دقت جزئیاتی به داستان‌های خود اضافه کنند که باورپذیری آن را افزایش دهد.

مثال: فردی که درباره غیبت خود در یک مهمانی دروغ می‌گوید، ممکن است از خاطرات واقعی خود برای خلق یک داستان ساختگی استفاده کند. او حتی ممکن است جزئیاتی مانند رنگ لباس مهمانان یا بوی خاصی را که به خاطر دارد، وارد روایت کند تا دروغش طبیعی‌تر به نظر برسد.

تفکر خلاف واقع: بازی ذهن با احتمالات و موقعیت‌های خیالی

افرادی که به دروغگویی تمایل دارند، اغلب به تفکر خلاف واقع (Counterfactual Thinking) علاقه‌مند هستند. آن‌ها به‌طور مداوم در ذهن خود موقعیت‌های مختلف را تجسم می‌کنند و به این فکر می‌کنند که اگر شرایط به‌گونه‌ای دیگر پیش می‌رفت، چه اتفاقی می‌افتاد.

مثال: فردی که می‌خواهد علت تأخیر خود را توضیح دهد، ممکن است بگوید: «اگر ترافیک نبود، حتماً به‌موقع می‌رسیدم.» این نوع استدلال، حتی اگر نادرست باشد، برای مخاطب قانع‌کننده به نظر می‌رسد.

تمرین مکرر و عادت به دروغ‌گویی: تبدیل فریب به مهارت

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تمرین مداوم دروغ‌گویی، فرآیند فریب را برای فرد آسان‌تر می‌کند. افرادی که به‌طور مکرر دروغ می‌گویند، پس از مدتی این رفتار به بخشی از عادت‌های روزمره آن‌ها تبدیل شده و تلاش ذهنی کمتری برای انجام آن نیاز دارند.

مثال: یک فروشنده که به طور مداوم درباره کیفیت محصولات خود اغراق می‌کند، پس از مدتی به حدی در این کار مهارت پیدا می‌کند که حتی در شرایط استرس‌زا نیز داستان‌های ساختگی‌اش را با اعتمادبه‌نفس ارائه می‌دهد.

بخش دوم: ویژگی‌های شخصیتی دروغگویان بیمارگونه

سه‌گانه تاریک شخصیت: ابزاری برای دست‌کاری دیگران

برخی ویژگی‌های شخصیتی مانند ماکیاولیسم (Machiavellianism)، نارسیسیسم (Narcissism) و سایکوتیسم (Psychopathy) به‌عنوان سه‌گانه تاریک (Dark Triad) شناخته می‌شوند. این ویژگی‌ها تمایل فرد به دروغ‌گویی و فریبکاری را افزایش می‌دهند.

• ماکیاولیسم: تمایل به دست‌کاری دیگران برای رسیدن به اهداف شخصی، بدون توجه به پیامدهای اخلاقی.
• نارسیسیسم: نیاز به تحسین و توجه دیگران، همراه با حس خودبرتری.
• سایکوتیسم: بی‌احساسی، تکانشگری و عدم پشیمانی از آسیب رساندن به دیگران.

مثال: فردی با ویژگی‌های ماکیاولیستی ممکن است در یک مذاکره کاری، با ارائه اطلاعات نادرست و اغراق درباره موفقیت‌های گذشته، موقعیت بهتری به دست آورد.

بخش سوم: دروغگویان بیمارگونه و تفاوت آن‌ها با فریبکاران حرفه‌ای

دروغگویان بیمارگونه از لحاظ شناختی و رفتاری با فریبکاران حرفه‌ای تفاوت دارند. در حالی که فریبکاران ماهر با برنامه‌ریزی دقیق و مهارت‌های شناختی بالا عمل می‌کنند، دروغگویان بیمارگونه رفتارهای تکانشی و غیرقابل‌کنترل دارند.

ویژگی‌های دروغگویان بیمارگونه:

• دروغ‌های مکرر و غیرمنطقی.
• عدم توانایی در پیش‌بینی پیامدهای رفتار.
• احساس پشیمانی و اضطراب پس از دروغ‌گویی، اما ناتوانی در متوقف کردن آن.

مثال: فردی که بدون هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای درباره شغل، درآمد یا روابط شخصی خود اغراق می‌کند و حتی پس از آشکار شدن دروغ، به این رفتار ادامه می‌دهد.

چگونه دروغگویان بیمارگونه را شناسایی کنیم؟

۱. نشانه‌های رفتاری و الگوهای گفتاری

۱.۱. تناقض در داستان‌ها
یکی از بارزترین ویژگی‌های دروغگویان بیمارگونه، تناقض در صحبت‌ها و روایت‌های آن‌ها است. این افراد به دلیل ساختن چندین داستان خیالی، اغلب در به‌خاطر سپردن جزئیات مشکل دارند و همین امر باعث ایجاد تناقضات آشکار می‌شود.

مثال: فردی ممکن است در یک جمع ادعا کند که در دانشگاه پزشکی تحصیل کرده، اما بعداً در صحبت با گروه دیگری، خود را به‌عنوان وکیل معرفی کند. این تناقض‌ها زمانی آشکارتر می‌شود که شنوندگان مختلف داستان‌های او را مقایسه کنند.

راهکار شناسایی:

• به تفاوت‌های جزئی در روایت‌ها توجه کنید.
• جزئیات را به‌دقت پرس‌وجو کنید؛ دروغگویان بیمارگونه در توضیح جزئیات دچار تزلزل می‌شوند.

۱.۲. اغراق بیش از حد و روایت‌های غیرقابل باور
دروغگویان بیمارگونه اغلب داستان‌هایی می‌سازند که فراتر از واقعیت به نظر می‌رسند. آن‌ها ممکن است خود را به‌عنوان قهرمان یک اتفاق بزرگ یا قربانی شرایطی استثنایی معرفی کنند.

مثال: فردی ادعا می‌کند که در یک سانحه هوایی نجات یافته یا با افراد مشهور و قدرتمند رابطه نزدیک دارد، درحالی‌که هیچ مدرکی برای اثبات این ادعاها وجود ندارد.

راهکار شناسایی:

• از او بخواهید شواهد یا مدارک عینی ارائه دهد.
• به دنبال جزئیاتی باشید که بتوان آن‌ها را تأیید یا رد کرد.

۱.۳. نیاز مداوم به تأیید و توجه
افراد مبتلا به این اختلال، تمایل شدیدی به جلب توجه دیگران دارند. آن‌ها ممکن است دائماً به دنبال ستایش و تصدیق باشند و با خلق داستان‌هایی دراماتیک، احساس همدردی یا احترام دیگران را جلب کنند.

مثال: فردی به‌طور مکرر از بیماری‌های خیالی یا مشکلات خانوادگی ساختگی صحبت می‌کند تا حس همدلی ایجاد کند.

راهکار شناسایی:

• به دفعاتی که این افراد به دنبال جلب توجه هستند، دقت کنید.
• ببینید آیا این الگوها به‌طور مداوم تکرار می‌شوند یا خیر.

۲. ویژگی‌های شخصیتی و روان‌شناختی

۲.۱. نداشتن احساس گناه یا پشیمانی
یکی از ویژگی‌های روان‌شناختی این افراد، فقدان احساس گناه یا پشیمانی پس از گفتن دروغ است. آن‌ها به‌جای اینکه از فریب دادن دیگران ناراحت شوند، اغلب به موفقیت خود در قانع کردن دیگران افتخار می‌کنند.

مثال: فردی که به‌طور مداوم دروغ گفته و آسیب عاطفی به دیگران وارد کرده، هیچ نشانه‌ای از پشیمانی نشان نمی‌دهد و حتی ممکن است رفتار خود را توجیه کند.

راهکار شناسایی:

• به واکنش‌های عاطفی فرد در مواجهه با پیامدهای دروغ‌هایش توجه کنید.
• اگر فرد احساس مسئولیتی نسبت به رفتارهای خود ندارد، احتمال وجود این اختلال افزایش می‌یابد.

۲.۲. تمایل به دست‌کاری عاطفی دیگران
دروغگویان بیمارگونه به‌طور ماهرانه احساسات دیگران را دست‌کاری می‌کنند تا به خواسته‌های خود برسند. آن‌ها اغلب نقش قربانی را بازی می‌کنند یا از احساس گناه برای کنترل دیگران استفاده می‌کنند.

مثال: فردی با گریه و بیان داستان‌های ناراحت‌کننده، دیگران را به کمک مالی یا حمایت عاطفی متقاعد می‌کند.

راهکار شناسایی:

• به واکنش‌های شدید احساسی آن‌ها شک کنید.
• انگیزه‌های پشت رفتارهای آن‌ها را بررسی کنید.

۳. آزمون‌های شناختی و بررسی شواهد

۳.۱. آزمایش‌های شناختی و زبانی
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که دروغگویان بیمارگونه از نظر شناختی توانایی بالایی در سرهم‌بندی داستان‌ها دارند. آن‌ها معمولاً از واژگان پیچیده، ساختارهای زبانی خاص و لحن قانع‌کننده استفاده می‌کنند.

راهکار شناسایی:

• از آن‌ها بخواهید داستان را به‌صورت معکوس تعریف کنند. این کار فشار شناختی ایجاد کرده و احتمال آشکار شدن تناقضات را افزایش می‌دهد.
• به الگوی زبانی آن‌ها توجه کنید؛ افرادی که بیش‌ازحد از اصطلاحات فنی یا جزئیات بی‌ربط استفاده می‌کنند، ممکن است تلاش داشته باشند شنونده را تحت تأثیر قرار دهند.

۳.۲. مشاهده رفتار غیرکلامی
علاوه بر زبان گفتاری، زبان بدن نیز سرنخ‌های مهمی ارائه می‌دهد. افراد دروغگو ممکن است از تماس چشمی اجتناب کنند، حرکات دستشان بی‌هدف باشد یا رفتار عصبی نشان دهند.

راهکار شناسایی:

• به حرکات بدن، پلک زدن‌های مکرر و تغییر تن صدا توجه کنید.
• واکنش‌های غیرطبیعی مانند خندیدن در موقعیت‌های نامناسب یا تغییر ناگهانی حالات چهره را جدی بگیرید.

نتیجه‌گیری: صداقت، کلید اعتماد پایدار

دروغ گفتن، چه به‌صورت موقت و چه به شکل مزمن، در نهایت پیامدهای منفی به دنبال دارد. دروغگویان بیمارگونه به دلیل ناتوانی در کنترل رفتار خود، اغلب دچار مشکلات شخصی و اجتماعی می‌شوند. با این حال، با آگاهی از نشانه‌ها و تکنیک‌های علمی، می‌توان از فریبکاران در امان ماند و ارتباطات سالم‌تری برقرار کرد.

منبع

  این نوشته‌ها را هم بخوانید ​