اولین باری که خواندم برخی کوسه‌هایی میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، باورم نمی‌شد. چطور ممکن است موجودی این‌قدر قدیمی، همچنان بدون تغییر، در اقیانوس‌ها شنا کند؟ از بچگی همیشه فکر می‌کردم دایناسورها قدیمی‌ترین موجوداتی هستند که روی زمین زندگی می‌کردند، اما بعد فهمیدم که برخی گونه‌های کوسه (Shark) حتی با قدمتی معادل دایناسورها، هنوز هم تقریباً با همان ظاهر و ویژگی‌های اولیه زنده مانده‌اند. این مسئله برایم بسیار شگفت‌انگیز بود؛ زیرا بیشتر گونه‌های جانوری طی زمان تغییر کرده‌اند، اما بعضی کوسه‌ها گویی از دل تاریخ بیرون آمده‌اند. راز این بقای طولانی چیست؟ چرا این شکارچیان باستانی به تکامل نیاز نداشته‌اند؟ پاسخ این سوال در ترکیب شگفت‌انگیز آناتومی، رفتار شکار و محیط زندگی آن‌ها نهفته است.

۱- طراحی بدن کوسه‌ها از ابتدا کامل و بی‌نقص بوده است

یکی از دلایل اصلی که باعث شده برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی بمانند، طراحی بی‌نقص بدن آن‌هاست. این موجودات دارای ساختار بدنی ساده اما بسیار کارآمدی هستند که نیازی به تغییر یا تکامل نداشته است. بدن دوکی‌شکل آن‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا سریع و بدون اصطکاک در آب حرکت کنند. علاوه بر این، پوست آن‌ها پوشیده از فلس‌های درمیک (Dermal Denticles) است که مانند زرهی مقاوم عمل می‌کند و باعث کاهش مقاومت آب می‌شود. این ویژگی به آن‌ها اجازه می‌دهد انرژی کمتری مصرف کرده و با سرعت و چابکی بیشتری شنا کنند. همچنین، اسکلت غضروفی آن‌ها (Cartilaginous Skeleton) سبک و انعطاف‌پذیر است که نسبت به استخوان، مزایای بیشتری در آب‌های عمیق دارد. به همین دلیل، طراحی اولیه‌ی بدن آن‌ها آن‌قدر مؤثر بوده که نیازی به تغییرات اساسی در طول زمان نداشته است.

۲- کوسه‌ها شکارچیان برتری بوده‌اند که نیازی به تغییر نداشته‌اند

در طبیعت، گونه‌هایی که نیاز به شکار دارند معمولاً با تغییرات محیطی تطبیق پیدا می‌کنند، اما برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، زیرا همیشه در رأس زنجیره‌ی غذایی بوده‌اند. آن‌ها از همان ابتدا شکارچیانی قدرتمند با حواس بسیار قوی بوده‌اند که هیچ‌گاه نیازی به تغییر روش شکار یا تغذیه نداشته‌اند. حس بویایی فوق‌العاده قوی آن‌ها امکان تشخیص بوی خون را از کیلومترها دورتر فراهم می‌کند. علاوه بر این، سیستم الکتروسنسی (Electroreception) آن‌ها به کمک اندام لورنزینی (Ampullae of Lorenzini) به آن‌ها اجازه می‌دهد میدان‌های الکتریکی تولیدشده توسط طعمه‌های پنهان‌شده را احساس کنند. این قابلیت‌ها باعث شده است که این شکارچیان از ابتدای تاریخ حیات خود، به روش مؤثری برای یافتن و شکار طعمه مجهز باشند و نیازی به تغییر نداشته باشند.

۳- زیستگاه‌های عمیق و تغییرات محیطی اندک باعث ثبات آن‌ها شده است

یکی از رازهای بقای برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر، زندگی در اعماق اقیانوس‌هاست، جایی که تغییرات محیطی بسیار کندتر رخ می‌دهد. برخلاف موجوداتی که در سطح زمین یا دریاهای کم‌عمق زندگی می‌کنند و در معرض تغییرات ناگهانی آب‌وهوا، شکارچیان جدید یا انقراض‌های دسته‌جمعی قرار دارند، بسیاری از کوسه‌های باستانی در اعماق سرد و تاریک اقیانوس زندگی می‌کنند. محیط‌های عمیق نسبت به سطح زمین پایدارتر هستند و دمای آب در آن‌ها کمتر تغییر می‌کند. همچنین، بسیاری از رقبا و شکارچیان طبیعی در این مناطق کمتر حضور دارند. این ثبات محیطی به کوسه‌ها اجازه داده است تا بدون نیاز به تغییر اساسی، همانند اجداد باستانی خود باقی بمانند.

۴- دوره‌ی رشد طولانی و تکثیر کم، تغییرات ژنتیکی را کند کرده است

برخی از گونه‌های کوسه‌هایی که میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، رشد بسیار کندی دارند و مدت زیادی طول می‌کشد تا بالغ شوند. برای مثال، کوسه‌ی گرینلند (Greenland Shark) که یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های زنده‌ی کوسه است، می‌تواند بیش از ۴۰۰ سال عمر کند و بالغ شدن آن نزدیک به ۱۵۰ سال زمان می‌برد. این ویژگی باعث شده است که نرخ جهش ژنتیکی در این گونه‌ها بسیار پایین باشد. گونه‌هایی که به‌سرعت تولیدمثل می‌کنند، معمولاً در معرض جهش‌های بیشتری قرار می‌گیرند که می‌تواند منجر به تغییرات تکاملی شود. اما کوسه‌هایی که عمر طولانی دارند و به‌آرامی تکثیر می‌شوند، کمتر دچار تغییرات ژنتیکی شده‌اند و همین باعث شده است که ظاهر و ویژگی‌های آن‌ها در طول میلیون‌ها سال ثابت باقی بماند.

۵- کوسه‌ها در برابر انقراض‌های دسته‌جمعی مقاوم بوده‌اند

در طول تاریخ، زمین شاهد چندین انقراض بزرگ بوده است که بسیاری از گونه‌ها را از بین برده است، اما برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، زیرا توانسته‌اند این رویدادهای فاجعه‌بار را پشت سر بگذارند. کوسه‌ها بیش از ۴۰۰ میلیون سال پیش، یعنی قبل از دایناسورها، به وجود آمده‌اند و چندین انقراض دسته‌جمعی را تحمل کرده‌اند. آن‌ها در مقایسه با گونه‌های دیگر، انعطاف‌پذیری بالاتری در برابر تغییرات محیطی داشته‌اند. رژیم غذایی متنوع آن‌ها، زندگی در اعماق اقیانوس‌ها و سیستم بدنی پیشرفته‌شان به آن‌ها کمک کرده است تا در شرایط بحرانی زنده بمانند. به همین دلیل، برخی از گونه‌های کوسه مانند کوسه‌ی شش‌آبششی (Sixgill Shark) یا کوسه‌ی فرشته‌ای (Angel Shark) از دوران ماقبل تاریخ تا به امروز تقریباً بدون تغییر باقی مانده‌اند.

۶- فقدان دشمنان طبیعی، عامل بقای طولانی کوسه‌ها شده است

یکی از دلایلی که باعث شده برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی بمانند، این است که دشمنان طبیعی کمی دارند. بسیاری از کوسه‌های باستانی از همان ابتدا در بالای زنجیره‌ی غذایی قرار داشته‌اند و به دلیل اندازه‌ی بزرگ، قدرت شکارگری و سیستم‌های دفاعی طبیعی، مورد تهدید شکارچیان دیگر قرار نگرفته‌اند. برخلاف گونه‌هایی که مجبور بوده‌اند خود را برای مقابله با شکارچیان جدید تکامل دهند، کوسه‌ها نیازی به تغییرات اساسی نداشته‌اند. علاوه بر این، برخی از گونه‌های کوسه، مانند کوسه‌ی گرینلند (Greenland Shark)، در عمق اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند که از دسترس بیشتر شکارچیان در امان است. این موقعیت زیستی باعث شده است که آن‌ها کمتر با تهدیدات رقابتی مواجه شوند. همچنین، بسیاری از کوسه‌ها دارای پوست زره‌مانند با فلس‌های خاصی هستند که از آن‌ها در برابر صدمات محافظت می‌کند. برخی دیگر، مانند کوسه‌ی ببری (Tiger Shark)، دارای سیستم ایمنی قوی هستند که در برابر بیماری‌ها و عفونت‌ها مقاومشان می‌کند. نبود تهدیدات جدی، فشار انتخاب طبیعی را کاهش داده و باعث شده که این کوسه‌ها در طول میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی بمانند.

۷- تکامل سیستم ایمنی قوی، عامل زنده ماندن کوسه‌ها در محیط‌های سخت

سیستم ایمنی برخی از کوسه‌هایی که میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، آن‌قدر پیشرفته است که به آن‌ها کمک کرده از بیماری‌ها و عفونت‌ها در امان بمانند. کوسه‌ها دارای آنتی‌بادی‌های قوی و ترکیبات ضدباکتریایی در خون خود هستند که باعث می‌شود در برابر بسیاری از عفونت‌ها و ویروس‌ها مقاوم باشند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که آن‌ها حتی در برابر سرطان نیز مقاومت دارند، مسئله‌ای که هنوز دانشمندان در حال بررسی آن هستند. این ویژگی منحصربه‌فرد باعث شده که کوسه‌ها بتوانند در محیط‌های مختلف، از آب‌های آلوده گرفته تا اعماق کم‌اکسیژن، زنده بمانند. سیستم ایمنی قوی همچنین به آن‌ها اجازه داده که در طول تاریخ کمتر دچار بیماری‌های همه‌گیر شوند. برخلاف بسیاری از گونه‌های دیگر که به دلیل بیماری‌های گسترده منقرض شده‌اند، کوسه‌ها این تهدیدات را با موفقیت پشت سر گذاشته‌اند. از آن‌جایی که زنده ماندن و تولیدمثل در گونه‌هایی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند دشوارتر است، کوسه‌ها به لطف این ویژگی توانسته‌اند بدون تغییرات اساسی، میلیون‌ها سال باقی بمانند. این سازگاری زیستی یکی از عوامل مهم در بقای طولانی‌مدت آن‌ها در طول تاریخ زمین‌شناسی بوده است.

۸- غذاهای متنوع و انعطاف‌پذیری در رژیم غذایی به بقای آن‌ها کمک کرده است

یکی از دلایل مهمی که باعث شده برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی بمانند، رژیم غذایی متنوع و انعطاف‌پذیری آن‌ها در یافتن غذاست. بسیاری از گونه‌های کوسه، مانند کوسه‌ی ببری (Tiger Shark)، همه‌چیزخوار محسوب می‌شوند و طیف وسیعی از طعمه‌ها را مصرف می‌کنند. آن‌ها می‌توانند از ماهی‌های کوچک، لاک‌پشت‌ها و حتی زباله‌های دریایی تغذیه کنند. این توانایی به آن‌ها اجازه داده است که در شرایط مختلف محیطی و حتی در صورت کمبود غذا، زنده بمانند. برخی از کوسه‌های اعماق اقیانوس مانند کوسه‌ی گابلین (Goblin Shark)، طعمه‌های خود را از طریق حس کردن میدان‌های الکتریکی پیدا می‌کنند و به همین دلیل، در محیط‌های کم‌نور و با شکارهای محدود نیز می‌توانند زنده بمانند. انعطاف‌پذیری در تغذیه باعث شده که آن‌ها وابستگی زیادی به یک منبع غذایی خاص نداشته باشند، برخلاف برخی گونه‌های دیگر که به دلیل از بین رفتن منابع غذایی منقرض شده‌اند. این استراتژی تغذیه‌ای باعث شده که کوسه‌ها در دوران‌های مختلف زمین‌شناسی، از تغییرات اقلیمی و کاهش طعمه جان سالم به در ببرند. توانایی شکار انواع مختلف موجودات دریایی یکی از مهم‌ترین عوامل بقای طولانی این موجودات بوده است.

۹- حرکت مداوم و تنفس از طریق آب، مانع از انقراض کوسه‌ها شده است

کوسه‌هایی که میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی مانده‌اند، دارای یک ویژگی فیزیولوژیکی خاص هستند که آن‌ها را از بسیاری از ماهیان دیگر متمایز می‌کند: آن‌ها برای زنده ماندن باید دائماً در حال حرکت باشند. بیشتر کوسه‌ها فاقد مثانه‌ی شناور (Swim Bladder) هستند، بنابراین اگر حرکت نکنند، به ته دریا فرو می‌روند. این ویژگی باعث شده است که بدن آن‌ها همیشه در وضعیت فعال باقی بماند و متابولیسم بالایی داشته باشند. همچنین، بیشتر گونه‌های کوسه باید دائماً شنا کنند تا آب غنی از اکسیژن از طریق آبشش‌هایشان عبور کند و تنفس انجام شود. این روش تنفس، برخلاف ماهی‌هایی که از طریق باز و بسته کردن آبشش‌ها تنفس می‌کنند، باعث می‌شود کوسه‌ها همیشه در حرکت باشند و در جستجوی طعمه بمانند. این سطح از فعالیت بدنی، موجب افزایش توانایی شکار، فرار از شکارچیان و تطبیق بهتر با شرایط مختلف شده است. همچنین، حرکت مداوم به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در زمان‌هایی که منابع غذایی در یک منطقه کم است، به نقاط دیگر مهاجرت کنند. این رفتار مهاجرتی و تنفس خاص، یکی از عوامل کلیدی در بقای طولانی برخی از گونه‌های کوسه بوده است.

۱۰- حواس فوق‌العاده‌ کوسه‌ها، بقای آن‌ها را تضمین کرده است

یکی از دلایلی که باعث شده برخی کوسه‌ها میلیون‌ها سال بدون تغییر باقی بمانند، داشتن حواس فوق‌العاده قدرتمند است که در هیچ موجود دیگری یافت نمی‌شود. سیستم بویایی آن‌ها آن‌قدر قوی است که می‌توانند یک قطره خون را از چندین کیلومتر دورتر تشخیص دهند. علاوه بر این، قدرت بینایی آن‌ها برای شکار در تاریکی و در عمق زیاد سازگار شده است. آن‌ها همچنین دارای سلول‌های حساس به فشار در امتداد بدن خود به نام خط جانبی (Lateral Line System) هستند که به آن‌ها امکان می‌دهد حرکت‌های ریز در آب را حس کنند. اما یکی از مهم‌ترین قابلیت‌های آن‌ها، حس الکتریکی (Electroreception) است که به کمک اندام لورنزینی (Ampullae of Lorenzini) به آن‌ها اجازه می‌دهد میدان‌های الکتریکی ضعیف تولیدشده توسط طعمه‌ها را احساس کنند. این توانایی به آن‌ها کمک می‌کند حتی طعمه‌هایی را که در شن‌ها پنهان شده‌اند، پیدا کنند. ترکیب این حواس باعث شده که آن‌ها همواره شکارچیان موفقی باشند و در برابر تغییرات محیطی مقاوم بمانند. در واقع، این قابلیت‌های فوق‌العاده‌ی حسی، یکی از عوامل کلیدی در بقای میلیون‌ها ساله‌ی کوسه‌ها بوده است.