پژوهشی تازه نشان می‌دهد که کروموزوم X خاموش در مغز زنان، آن‌طور که پیش‌تر تصور می‌شد، کاملاً خاموش نیست. محققان با بررسی مغز موش‌ها و انسان‌ها دریافتند که با افزایش سن، برخی از ژن‌های این کروموزوم دوباره فعال می‌شوند و این بیداری خاموش می‌تواند یکی از دلایل کندتر بودن فرایند پیری در مغز زنان نسبت به مردان باشد.

آیا زنان مغز جوان‌تری دارند؟

در روند طبیعی افزایش سن، مغز زنان به‌طور کلی سالم‌تر می‌ماند و افت شناختی کمتری را نسبت به مردان تجربه می‌کند. پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیا در سن‌فرانسیسکو نشان داده‌اند که کروموزوم X خاموش در زنان در دوران پیری به نوعی دوباره بیدار می‌شود و احتمالاً این عامل به کند شدن زوال شناختی کمک می‌کند.

کروموزوم X؛ کتابخانه‌ای خاموش اما سرشار از اطلاعات

حدود ۵ درصد از ژنوم انسان روی کروموزوم X قرار دارد، اما تاکنون مطالعات کمی درباره نقش آن در پیری مغز انجام شده است. در زنان، هر سلول بدن دو کروموزوم X دارد که به‌صورت تصادفی یکی از آن‌ها غیرفعال می‌شود. اما برخی ژن‌ها از این قاعده مستثنی‌اند و حتی در کروموزوم خاموش هم فعال باقی می‌مانند.

پژوهشگران حدس می‌زنند که با افزایش سن، برخی از این ژن‌های خاموش از محدودیت رها می‌شوند و به عملکرد مغز کمک می‌کنند. این موضوع می‌تواند توضیحی باشد بر اینکه چرا مغز زنان در برابر افزایش سن مقاوم‌تر است.

بررسی علمی در مغز موش‌ها

برای آزمایش این ایده، محققان سلول‌های مغزی موش‌های ماده را بررسی کردند. در این آزمایش، از دو گونه‌ی مختلف موش استفاده شد که یکی از آن‌ها فاقد ژن Xist (عامل اصلی خاموش‌سازی کروموزوم X) بود. این روش به پژوهشگران امکان داد تا میزان فرار ژن‌های کروموزوم خاموش را بررسی کنند.

با استفاده از روش تعیین توالی RNA، محققان متوجه شدند که در سلول‌های هیپوکامپوس hippocampus موش‌های پیر، بین ۳ تا ۷ درصد از ژن‌های کروموزوم X غیرفعال دوباره فعال شده‌اند. جالب‌تر اینکه این بیداری بیشتر در نورون‌های ناحیه‌ی dentate gyrus (بخشی از هیپوکامپوس که در حافظه نقش کلیدی دارد) و سلول‌های oligodendrocytes (سلول‌هایی که ارتباطات عصبی را تقویت می‌کنند) مشاهده شد.

آیا این یافته‌ها در انسان هم صدق می‌کند؟

برای بررسی این موضوع در مغز انسان، محققان داده‌های قبلی را مرور کردند و متوجه شدند که با افزایش سن، ژن‌های خاموش کروموزوم X در برخی از انواع سلول‌های مغزی زنان دوباره فعال می‌شوند.

یکی از این ژن‌ها، PLP1، نقش مهمی در تولید غلاف میلین myelin sheath دارد. میلین ساختاری است که باعث می‌شود پیام‌های عصبی با سرعت بیشتری منتقل شوند. پژوهشگران مشاهده کردند که با افزایش سن، بیان ژن PLP1 در نواحی مغزی زنان بیشتر از مردان است.

آیا می‌توان از این کشف برای درمان‌های آینده استفاده کرد؟

محققان دریافتند که افزایش بیان ژن PLP1 در موش‌های پیر، چه ماده و چه نر، باعث بهبود عملکرد شناختی آن‌ها شده و توانایی یادگیری و حافظه‌ی آن‌ها را تقویت کرده است. این یافته نشان می‌دهد که PLP1 می‌تواند هدفی برای درمان‌های مرتبط با پیری مغز باشد.

نتیجه‌گیری؛ کروموزوم X و نقش آن در سلامت مغز زنان

این پژوهش بار دیگر نشان می‌دهد که مطالعه‌ی زیست‌شناسی اختصاصی زنان در علوم پزشکی ضروری است و می‌تواند به یافته‌های مهمی در مورد سلامت مغز و دیگر بخش‌های بدن منجر شود. هنوز پرسش‌های بسیاری درباره‌ی تأثیر بیداری کروموزوم X در مغز زنان وجود دارد، اما روشن است که این مسیر پژوهشی می‌تواند به درک بهتر از روند پیری و حتی درمان‌های جدید برای اختلالات شناختی منجر شود.

منبع: Science Advances