در پژوهشی کم‌سابقه و گسترده که توسط گروهی از دانشمندان ژاپنی انجام شده، برای نخستین‌بار مشخص شده که ماهی که انسان در آن لقاح یافته، می‌تواند با شیوه ذخیره‌سازی چربی در بدن و عملکرد متابولیسم او در سال‌های بعد زندگی مرتبط باشد. این تحقیق نه بر اساس تاریخ تولد، بلکه بر مبنای تاریخ تقریبی لقاح یعنی حدود ۲۶۶ روز پیش از تولد انجام شده و نکاتی شگفت‌انگیز درباره‌ حافظه‌ سلولی و اثرات محیطی در لحظه‌های آغاز زندگی را روشن می‌کند.

چربی قهوه‌ای، سلاح پنهان بدن در برابر چاقی و بیماری‌های متابولیک

چربی قهوه‌ای یا brown adipose tissue (BAT)، برخلاف چربی سفید که صرفاً انرژی را ذخیره می‌کند، وظیفه سوزاندن انرژی و تولید گرما را بر عهده دارد. در بدن انسان، این نوع از چربی در دوران نوزادی فراوان است و به‌تدریج با افزایش سن کاهش می‌یابد. اما وجود آن در بزرگسالی نیز می‌تواند یکی از شاخص‌های کلیدی سلامت متابولیک باشد. افرادی که BAT فعال‌تری دارند، عموماً دمای بدن خود را بهتر تنظیم می‌کنند، انرژی بیشتری می‌سوزانند، و در برابر اضافه‌وزن و اختلالات قند خون مقاوم‌ترند.

یافته‌های تحقیق: افرادی که در فصل‌های سرد لقاح شده‌اند، چربی قهوه‌ای فعال‌تری دارند

در این پژوهش، دانشمندان با بررسی ۳۵۶ مرد جوان سالم دریافتند که کسانی که در ماه‌های سرد سال لقاح یافته‌اند، به‌طور متوسط فعالیت چربی قهوه‌ای بالاتری در بدن خود دارند. این گروه همچنین نسبت به دیگران شاخص توده بدنی (BMI) پایین‌تری داشتند و چربی کمتری در اطراف اندام‌های حیاتی‌شان ذخیره شده بود. این موارد همگی نشانه‌هایی از عملکرد بهتر سوخت‌وساز و سلامت عمومی بدن هستند.

این نتایج سپس در گروه دوم شامل ۲۸۶ زن و مرد در سنین مختلف نیز بررسی شد و پژوهشگران به ارتباطی معنادار اما با شدت متوسط میان فصل سرد لقاح و افزایش فعالیت BAT دست یافتند. در عین حال، مشخص شد که تاریخ تولد به‌تنهایی، شاخصی قابل اعتماد برای پیش‌بینی این الگوهای زیستی نیست.

چرا فصل سرما چنین اثری دارد؟ احتمالی به‌نام حافظه‌ی اپی‌ژنتیکی

یافته‌های این تحقیق در ادامه‌ی خط پژوهش‌هایی قرار می‌گیرد که نشان داده‌اند عوامل محیطی در دوران پیش از لقاح می‌توانند در سطح بیان زن (gene expression) در سلول‌های جنسی مؤثر باشند. یکی از فرضیه‌های اصلی این است که سرما می‌تواند تغییراتی در ساختار اپی‌ژنتیکی اسپرم یا تخمک ایجاد کند؛ تغییراتی که هنگام ترکیب این سلول‌ها، به‌صورت نوعی «یادآوری زیستی» به جنین منتقل می‌شوند. این نوع از سازگاری با محیط که آن را «سازگاری پیش‌بینی‌کننده با سرما» می‌نامند، ممکن است راهی برای افزایش احتمال بقاء در نسل‌های بعد در اقلیم‌های سردتر بوده باشد.

مطالعه‌ای آزمایشگاهی: قرار گرفتن در معرض سرما و فعالیت BAT

برای ارزیابی عملی تأثیر فصل لقاح، محققان مردان شرکت‌کننده را برای مدت دو ساعت در محیطی با دمای ۱۹ درجه سانتی‌گراد قرار دادند. سپس میزان فعالیت چربی قهوه‌ای بدن آن‌ها هم در حالت عادی و هم پس از قرار گرفتن در معرض سرما اندازه‌گیری شد. تحلیل نتایج نشان داد افرادی که در بازه‌های زمانی اول ژانویه تا ۱۵ آوریل و ۱۷ اکتبر تا ۳۱ دسامبر لقاح یافته بودند، به‌طرز معناداری BAT فعال‌تری نسبت به دیگران داشتند. این نتایج هم‌راستا با داده‌های هواشناسی واقعی بود که نشان داد در این بازه‌ها، دمای میانگین روزها پایین‌تر از حد معمول بوده است.

پژوهشی با دقت بالا و جامعه آماری گسترده

نویسندگان این تحقیق به نقاط قوت مطالعه خود نیز اشاره کرده‌اند: استفاده از روش‌های اندازه‌گیری دقیق برای سنجش فعالیت چربی قهوه‌ای، بهره‌گیری از جامعه آماری بزرگ و طراحی منسجم پژوهش، همگی باعث شده‌اند که بتوان با اطمینان بیشتری از تأثیر نسل‌به‌نسل سرمای محیطی بر تنظیم چربی در بدن انسان سخن گفت. به‌ویژه که در بسیاری از مطالعات قبلی، به‌دلیل کم‌بودن نمونه‌ها یا استفاده از روش‌های غیرمستقیم، چنین نتایجی به‌وضوح حاصل نشده بود.

چشم‌اندازهای آینده: سلامت ما از کجا شروع می‌شود؟

این پژوهش بخشی از رویکردی نو در علوم زیستی و پزشکی پیشگیرانه است که آن را «ریشه‌های پیش‌لقاحی سلامت و بیماری» می‌نامند. در این دیدگاه، سلامت یا آسیب‌پذیری انسان در برابر بیماری‌های مزمن، نه‌فقط به دوران بارداری و کودکی، بلکه حتی به وضعیت سلول‌های جنسی والدین پیش از لقاح نیز وابسته است. تغذیه، استرس، میزان ورزش، شرایط اقلیمی و بسیاری دیگر از عوامل محیطی می‌توانند اثراتی ماندگار بر نسل‌های بعدی بر جای بگذارند.

سؤالی بزرگ: آیا بدن ما خاطرات محیط را به ارث می‌برد؟

از نظر علمی، پرسش‌های مهمی باقی مانده‌اند. حافظه‌ی سلولی چگونه عمل می‌کند؟ سلول‌ها چطور می‌توانند اطلاعاتی از محیط بیرونی، مانند سرما یا تغذیه را ذخیره کرده و به نسل بعد منتقل کنند؟ پژوهش‌های آینده باید این رمز و راز را بازگشایی کنند. اما تا آن زمان، آنچه مسلم است، این است که ما تنها محصول ژن‌های‌مان نیستیم؛ بلکه محصولی از تجربه‌های زیستی والدین‌مان نیز هستیم، حتی در روزهایی که هنوز به‌دنیا نیامده بودیم.

منبع: Nature Metabolism