اگر کسی گربهٔ خانگی‌اش را «اهلی» بنامد، شاید کمی اغراق کرده باشد. این حیواناتِ خودمختار، با خُلق و خوی دمدمی و نگاه‌های سرد اما نافذ، هنوز هم رگه‌هایی از طبیعتِ وحشی را در خود دارند. با این حال، همین شخصیت مستقل باعث شده آن‌ها در دل خانه‌های انسانی، جایگاهی ویژه داشته باشند؛ موجوداتی مرموز، دلربا، و تا حدی غیرقابل پیش‌بینی.

مصر باستان: سرزمین آغازین گربه‌های خانگی؟

دو تحقیق تازه‌منتشرشده، مسیر متفاوتی را در تاریخ اهلی‌سازی گربه‌ها پیشنهاد می‌کنند. طبق این پژوهش‌ها، احتمال دارد نخستین موج اهلی شدن گربه‌ها نه در اروپا، بلکه در مصر باستان رخ داده باشد و آن هم به دلیل آیین قربانی‌کردن گربه‌ها برای خدایان. در آن دوران، مومیایی کردن گربه‌ها برای ارائه به الهه‌ها، به‌ویژه «باستِت» (Bastet)، آن‌قدر رایج بود که مصریان ناگزیر شدند گربه‌ها را در تعداد زیاد پرورش دهند. نتیجهٔ این روند، گربه‌هایی بود که به‌تدریج از ویژگی‌های وحشی فاصله گرفتند.

نظریهٔ پیشین: همکاری ناخواستهٔ گربه و کشاورز

تا پیش از این تحقیقات، نظریهٔ غالب چنین بود که گربه‌ها خودشان تصمیم گرفتند اهلی شوند. بر اساس این دیدگاه، با آغاز کشاورزی در دوران نوسنگی (Neolithic)، ذخیرهٔ غذاها جوندگان را جذب می‌کرد و در پی آن، گربه‌ها نیز برای شکار آن‌ها به مزارع نزدیک می‌شدند. این همزیستی به‌ظاهر خودخواسته، به مرور موجب نزدیکی گربه و انسان شد.

کشف قبر ۹۵۰۰ ساله در قبرس و چالش جدید

در اوایل دههٔ ۲۰۰۰، کشف یک قبر ۹۵۰۰ ساله در قبرس (Cyprus) که استخوان‌های انسان و گربه در آن کنار هم قرار داشت، به‌عنوان سندی برای پشتیبانی از نظریهٔ اروپایی به‌حساب می‌آمد. اما حالا این پژوهش‌های تازه – که البته هنوز در مرحلهٔ بررسی تخصصی (peer review) هستند – با بررسی‌های ژنتیکی و ریخت‌شناسی (morphology) احتمال می‌دهند که این نظریه چندان معتبر نباشد.

تحلیل استخوان‌ها؛ شباهت‌هایی فراتر از حد انتظار

یکی از این تحقیقات، به سرپرستی «شان دوهرتی» (Sean Doherty) در دانشگاه اکستر (University of Exeter) انجام شد. آن‌ها استخوان‌های گربه‌های وحشی اروپایی، گربه‌های خانگی و گربه‌های وحشی آفریقایی را با هم مقایسه کردند و به این نتیجه رسیدند که تفاوت معناداری در ساختار استخوانی آن‌ها وجود ندارد. این نتیجه، مشروعیت نظریهٔ اهلی‌سازی در اروپا را زیر سؤال برده و تمرکز را به سمت قارهٔ آفریقا سوق داده است.

ژن‌های گربه، رازهای تاریخ را فاش می‌کنند

پژوهش دوم، به سرپرستی «مارکو د مارتینو» (Marco De Martino) از دانشگاه رم تور ورگاتا (University of Rome Tor Vergata)، بر روی ۷۰ نمونهٔ ژنتیکی از گربه‌هایی در شمال آفریقا، بلغارستان، ایتالیا و آناتولی (Anatolia) متمرکز بود. نتایج این پژوهش، شمال آفریقا را به‌عنوان مبدأ اصلی گربه‌های خانگی امروزی، آن هم چند هزار سال پس از عصر نوسنگی، معرفی می‌کند.

خدایهٔ گربه‌نما؛ باستِت و ظهور پرستش گربه

از نکات جذاب این مسیر تاریخی، رابطهٔ میان پرستش گربه‌ها و الههٔ مصری «باستِت» است. در آغاز، این الهه با سر شیر (lion) به تصویر کشیده می‌شد، اما به‌مرور زمان، چهره‌اش به شکل گربهٔ وحشی آفریقایی تغییر یافت. این تغییر نمادین، هم‌زمان با افزایش آیین‌های قربانی‌کردن گربه‌ها رخ داد و شاید همین پرستش بود که به اهلی‌سازی ناخواستهٔ آن‌ها منجر شد.

هنوز هم چیزهایی را نمی‌دانیم

برخی پژوهشگران هنوز معتقدند که فرآیند اهلی شدن گربه‌ها بسیار قدیمی‌تر از روایت مصری است، اما کمبود شواهد باستان‌شناختی، پاسخ قطعی را دشوار کرده است. شاید دلیل این ابهام، همان شخصیت گربه‌گون باشد: موجودی که همیشه بخشی از حقیقت را برای خود نگه می‌دارد. تا روزی که شواهدی قطعی به دست نیاید، داستان گربه‌ها همچنان ترکیبی از اسطوره، علم و راز باقی خواهد ماند.

منبع