تصور کنید بدن شما هر ماه بی‌وقفه در حال بازنویسی ساختار مغزتان باشد، آن‌هم بدون آن‌که روح‌تان خبر داشته باشد. زنی در آستانه تخمک‌گذاری، با همان دغدغه‌های روزمره، وارد دستگاه تصویربرداری مغزی می‌شود. پژوهشگران با دقتی میلی‌متری، حجم ماده سفید (White Matter)، ضخامت قشر مغز (Cortical Thickness) و میزان مایع مغزی‌نخاعی (Cerebrospinal Fluid) او را ثبت می‌کنند. و در کمال شگفتی درمی‌یابند: مغز او، تنها در چند روز، به‌طور ساختاری تغییر کرده است. این تنها یک یافته علمی نیست؛ تصویری است از تأثیر ژرف یک پدیده زیستی که برای نیمی از جمعیت جهان، تجربه‌ای ماهانه است. کلید واژه این مقاله – «تغییرات ساختاری مغز در چرخه قاعدگی» – نه فقط علمی، که انسانی است. حال زمان آن است که مغز زنانه را، با تمام پیچیدگی‌اش، جدی‌تر بگیریم.

 مغز، هورمون‌ها و قاعدگی: داستانی فراتر از هیپوتالاموس

پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربارا، به رهبری الیزابت رایزور (Elizabeth Rizor) و ویکتوریا بابنکو (Viktoriya Babenko)، پژوهشی انجام دادند که نگاه ما را به رابطهٔ مغز و چرخه قاعدگی دگرگون می‌کند. آن‌ها با استفاده از تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) و پایش دقیق سطح هورمون‌ها، ساختار مغز ۳۰ زن را در سه مرحلهٔ کلیدی چرخه قاعدگی بررسی کردند: قاعدگی، تخمک‌گذاری و فاز لوتئال میانی.

نتایج نشان دادند که نوسانات هورمونی تنها به نواحی متداول مرتبط با محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–تخمدان (HPG Axis) محدود نمی‌شود، بلکه در سراسر مغز تغییراتی را در ماده سفید و قشر مغز ایجاد می‌کند. این نخستین باری است که پژوهشی انسانی، هم‌زمان تغییرات در میکروساختار ماده سفید و ضخامت قشر مغز را در طول چرخه قاعدگی گزارش می‌دهد.

چگونه هورمون‌ها مغز را بازچینش می‌کنند؟

پژوهشگران دریافتند که پیش از تخمک‌گذاری، با افزایش هورمون ۱۷β-استرادیول (17β-Estradiol) و هورمون لوتئینه‌کننده (Luteinizing Hormone)، مسیرهای ماده سفید در مغز دچار تغییر می‌شوند؛ تغییری که نشان‌دهندهٔ افزایش سرعت انتقال اطلاعات است. در همین زمان، افزایش هورمون تحریک‌کننده فولیکول (Follicle-Stimulating Hormone یا FSH) با ضخیم‌تر شدن قشر خاکستری مغز مرتبط بود.

در سوی دیگر، پس از تخمک‌گذاری، با افزایش پروژسترون (Progesterone)، مغز تغییرات متفاوتی را تجربه می‌کند: افزایش حجم بافت مغزی و کاهش در مایع مغزی‌نخاعی. این تحولات، بدون تردید، به معنای بازآرایی مغز در پاسخ به سیگنال‌های هورمونی‌اند – پاسخی ساختاری، نه صرفاً رفتاری یا احساسی.

چرا این پژوهش یک نقطهٔ عطف است؟

تا پیش از این، اغلب پژوهش‌ها به تأثیر نوسانات هورمونی بر عملکردهای شناختی – مانند تمرکز یا تصمیم‌گیری – می‌پرداختند، نه به تغییرات ساختاری مغز. اما این تحقیق، به جای تمرکز صرف بر کارکردها، به نقشه‌برداری فیزیکی مغز در زمان‌های مختلف چرخه پرداخت. آن‌هم در حالی‌که قاعدگی، طی یک عمر، حدود ۴۵۰ بار تکرار می‌شود و بااین‌حال، هنوز هم در بسیاری از حوزه‌های علمی و اجتماعی نادیده گرفته می‌شود.

پژوهش حاضر همچنین نشان داد که حجم ماده سفید مغز می‌تواند طی چند روز و بر اساس سطح هورمون‌ها تغییر کند – گویی مغز انسان سامانه‌ای سِیال است که مدام با شرایط زیستی بازتنظیم می‌شود.

 آیا پیامدهای روان‌شناختی هم در راه‌اند؟

پژوهشگران هنوز نمی‌دانند که این تغییرات ساختاری دقیقاً چه تأثیری بر رفتار یا خلق‌وخو دارند. اما فرضیه‌هایی در دست بررسی‌اند؛ از جمله اینکه این تغییرات می‌توانند در بروز برخی اختلال‌های روانی مرتبط با چرخه قاعدگی – همچون اختلال دیسفوریک پیش از قاعدگی (PMDD) – نقش داشته باشند. مقاله‌ای جدید در سال ۲۰۲۴ نیز این یافته را تقویت کرد: مغز زنان، در هر مرحله از چرخه قاعدگی، نه‌فقط در بخشی خاص، بلکه در سراسر ساختار خود، الگوی متفاوتی دارد.

در مجموع، این نتایج تأکیدی است بر اینکه مغز زنانه، برخلاف تصور غالب، نه یک ساختار ایستا، بلکه یک میدان پویای هورمونی–ساختاری است.

مغزِ متغیر: ارتباط سن و نوسانات چرخه‌ای

در سال ۲۰۲۴، گروهی بین‌المللی از دانشمندان با بهره‌گیری از داده‌های گستردهٔ تصویربرداری مغزی، پژوهشی تکمیلی انجام دادند که لایه‌های جدیدی به درک ما از رابطهٔ مغز و چرخه قاعدگی افزود. یافته‌های آن‌ها، برخلاف انتظار، نشان داد که مغز زنان نه‌تنها در طول فازهای مختلف قاعدگی رفتار متفاوتی دارد، بلکه سن افراد نیز در شدت و نوع این تغییرات نقش مهمی ایفا می‌کند.

آن‌ها دریافتند که با افزایش سن، الگوهای تغییرات مغزی به‌صورت تدریجی متفاوت می‌شود؛ به‌ویژه در نواحی‌ای از مغز که با حافظه، تصمیم‌گیری و پردازش عاطفی مرتبط‌اند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که چرخه قاعدگی در زنان جوان‌تر، با شدت بیشتری بر ساختار مغز تأثیر می‌گذارد و با نزدیک شدن به دوران پیش‌یائسگی، این تغییرات تضعیف یا الگوهایشان پیچیده‌تر می‌شود.

 قاعدگی، مغز و عملکرد شناختی: فرضیه‌ای که در حال شکل‌گیری است

با اینکه هنوز داده‌های قطعی درباره‌ی پیامدهای رفتاری این تغییرات ساختاری در دست نیست، پژوهشگران به این نکته اشاره کردند که نتایج‌شان می‌تواند پایه‌ای برای درک دقیق‌تر «چرخه‌های شناختی» (Cognitive Cycles) در زنان باشد. به عبارت دیگر، شاید مغز در برخی مراحل چرخه، آمادگی بیشتری برای یادگیری، تمرکز یا حتی مواجهه با چالش‌های عاطفی داشته باشد.

آن‌ها تأکید کردند که برای رسیدن به نتیجه‌گیری‌های بالینی یا روان‌شناختی، باید تعامل بین شبکه‌های مغزی و تغییرات هورمونی به‌صورت روزانه و در بازه‌های زمانی بلندمدت رصد شود. اما این نخستین گام مهم است برای ایجاد نقشه‌ای نو از ذهن زنانه، که نه‌فقط مبتنی بر هورمون، بلکه بر پایه‌ی معماری متغیر مغز است.

 یک گام به سوی پزشکی شخصی‌سازی‌شده برای زنان

پژوهش‌های تازه درباره‌ی «تغییرات ساختاری مغز در چرخه قاعدگی» فقط یک یافته علمی نیستند؛ آن‌ها نشانه‌ای از رویکردی نوین در پزشکی زنانه‌اند. اگر بدانیم مغز زنان در بازه‌های زمانی خاصی از ماه عملکرد متفاوتی دارد، شاید بتوان داروها، روش‌های آموزش یا حتی برنامه‌ریزی‌های روان‌درمانی را دقیق‌تر تنظیم کرد.

از سویی دیگر، این آگاهی می‌تواند به رفع سوءتفاهم‌هایی کمک کند که قرن‌ها درک زنان از خویشتن و درک دیگران از آن‌ها را مخدوش کرده‌اند: این‌که خلق‌وخو یا تصمیم‌گیری‌های آن‌ها غیرمنطقی یا ناپایدار است. اما اکنون می‌دانیم که مغز آن‌ها، در پاسخ به الگویی زیستی، در حال بازطراحی سازگارانه است.

جمع‌بندی:

در یک نگاه کلی می‌توان گفت مغز زنان در طول چرخه قاعدگی دچار تغییرات ساختاری واقعی می‌شود که فراتر از تصور سنتی از ثبات مغز است. این تغییرات در ماده سفید و خاکستری با نوسانات هورمونی همگام‌اند و می‌توانند زمینه‌ساز تفاوت‌هایی در رفتار یا شناخت باشند. پژوهش‌های تازه همچنین نشان می‌دهند که سن، عامل تعیین‌کننده‌ای در شدت این تغییرات است. این یافته‌ها در نهایت به ما کمک می‌کنند تا درک دقیق‌تری از مغز زنانه و نیازهای خاص آن در پزشکی و سلامت روان داشته باشیم.

❓ سؤالات رایج (FAQ):

۱. آیا چرخه قاعدگی می‌تواند ساختار مغز را تغییر دهد؟
بله، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که نوسانات هورمونی در چرخه قاعدگی باعث تغییراتی در ماده سفید، ضخامت قشر مغز و مایع مغزی‌نخاعی می‌شوند.

۲. در کدام فاز چرخه قاعدگی بیشترین تغییرات مغزی رخ می‌دهد؟
بیشترین تغییرات ساختاری معمولاً در نزدیکی زمان تخمک‌گذاری رخ می‌دهد، به‌ویژه با افزایش هورمون‌هایی مانند استرادیول و LH.

۳. آیا این تغییرات مغزی روی عملکرد شناختی تأثیر می‌گذارند؟
هنوز داده‌های قطعی وجود ندارد، اما فرض بر این است که ممکن است برخی توانایی‌های شناختی و رفتاری تحت تأثیر قرار بگیرند.

۴. چرا این یافته‌ها مهم هستند؟
این یافته‌ها می‌توانند زمینه‌ساز طراحی درمان‌ها و مداخلات شخصی‌سازی‌شده برای زنان در حوزه سلامت روان و مغز باشند.

۵. آیا سن افراد بر این تغییرات اثر دارد؟
بله، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که شدت و نوع تغییرات مغزی در چرخه قاعدگی با افزایش سن تغییر می‌کند.

منبع: Human Brain Mapping