وقتی یک توپ بیسبال با سرعت بالا به سمت شما پرتاب می‌شود، گاهی به‌نظر می‌رسد که از جلوی چشمتان ناپدید می‌شود؛ نه چون آنجا نیست، بلکه چون چشم شما از دیدنش باز می‌ماند. انسان‌ها هر ثانیه هزاران حرکت ظریف و ناآگاهانه با چشم‌هایشان انجام می‌دهند که به آن‌ها حرکات ساکادیک (Saccades) گفته می‌شود. این جهش‌های ریز، که ما را در خواندن، دیدن و تمرکز یاری می‌کنند، گاه همان عاملی هستند که اجازه نمی‌دهند اجسام سریع را ببینیم. درکِ بصری انسان تنها به حساسیت شبکیه یا توان پردازشی مغز محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار فیزیکی خود چشم نیز وابسته است. پژوهشی جدید نشان می‌دهد که توانایی یا ناتوانی در دیدن یک جسم سریع، ممکن است ناشی از این باشد که حرکات چشم‌تان شبیه همان حرکت جسم است. اگر چشم‌های شما همان مسیر را تقلید کنند، مغز به‌طور پیش‌فرض آن را نادیده می‌گیرد. درک حرکت، فقط مسئله سرعت نیست؛ مسئله این است که چشم، در حرکت است، یا در سکون.

ساکاد: پرکارترین حرکت بدن انسان

حرکت ساکاد (Saccade)، به پرش‌های کوتاه و سریع چشم گفته می‌شود که ما را از یک نقطهٔ دید به نقطه‌ای دیگر هدایت می‌کند. این حرکات بدون آگاهی ما و با سرعتی باورنکردنی انجام می‌شوند؛ طوری‌که در هر ساعت بیداری، حدود ۱۰ هزار بار تکرار می‌شوند. ساکاد‌ها به ما کمک می‌کنند تا صحنه‌های پیچیده را اسکن کنیم، نوشته بخوانیم، یا خطرات را سریع تشخیص دهیم. اما این حرکات می‌توانند درک ما از حرکت اجسام خارجی را نیز محدود کنند. چرا؟ چون وقتی چشم در حال حرکت سریع است، برای لحظه‌ای کوتاه، سیستم بینایی، تصویری که روی شبکیه می‌افتد را نادیده می‌گیرد. این پدیده به نام «حذف ساکادیک» (Saccadic Omission) شناخته می‌شود، و نوعی مکانیسم عصبی است برای جلوگیری از گیج‌شدن مغز از تصویرهای محو و ناپایدار.

پژوهش تازه چه چیزی را آشکار کرد؟

در پژوهشی که به‌تازگی در نشریهٔ Nature Communications منتشر شده، تیمی از دانشمندان به سرپرستی دکتر مارتین رولفس (Martin Rolfs) از دانشگاه هومبولت برلین، سعی کرده‌اند رابطهٔ میان سرعت ساکاد و توانایی درک حرکت را بررسی کنند. آن‌ها با استفاده از ویدئوهای بسیار سریع، الگوهای حرکتی اجسام را طوری طراحی کردند که با مسیر معمول ساکادها هم‌راستا یا متفاوت باشند. شرکت‌کنندگان در این پژوهش می‌بایست اجسام متحرک را تشخیص دهند. یافتهٔ مهم آن بود که اگر حرکت جسم با حرکت ساکاد هماهنگ باشد، مغز تمایل دارد آن جسم را نبیند – گویی که با چشم در حال حرکت، آن جسم «پنهان» می‌شود. یعنی محدودیت‌های دیداری انسان فقط به ویژگی‌های نوری یا عصبی شبکیه مربوط نمی‌شوند، بلکه حرکات خود چشم هم نقش اساسی در تعیین آنچه «می‌بینیم» ایفا می‌کنند.

وقتی چشم و مغز هماهنگ ولی ناقص‌اند

تیم پژوهشی می‌گوید بینایی انسان، برخلاف تصور رایج، چیزی ساکن و منفعل نیست. چشم ما به‌طور دائم در حال حرکت است و مغز نیز باید میان انبوهی از تصاویر ناپایدار، آنچه مهم است را انتخاب کند. در واقع، ما جهان را نه آن‌طور که هست، بلکه آن‌طور که سیستم بینایی و حرکات چشمی‌مان اجازه می‌دهند، می‌بینیم. هماهنگی دقیق میان سیستم حرکتی و حسی در چشم، همان چیزی است که کارایی دیداری ما را تعیین می‌کند. این هماهنگی در بیشتر افراد به‌صورت ناخودآگاه انجام می‌شود، اما سرعت و الگوی ساکادها در افراد مختلف فرق دارد. شاید به همین دلیل است که برخی افراد می‌توانند حرکات بسیار سریع را بهتر از دیگران تشخیص دهند، و این شاید دلیلی باشد برای برتری برخی ورزشکاران یا شکارچیان در دیدن اجسام تند.

جمع‌بندی

در یک نگاه کلی می‌توان گفت توانایی ما برای دیدن اجسام متحرکِ سریع، تنها به حساسیت شبکیه یا سرعت پردازش مغز محدود نیست. حرکات ساکادیک چشم، به‌عنوان پرشتاب‌ترین حرکات بدن، نقشی پنهان ولی تعیین‌کننده در شکل‌گیری ادراک ما دارند. اگر حرکات یک جسم با ریتم و جهت ساکاد هماهنگ باشد، مغز به‌طور پیش‌فرض آن را نادیده می‌گیرد؛ حتی اگر آن جسم مستقیماً در میدان دید ما باشد. این پژوهش نگاه ما را به سازوکار بینایی انسان تغییر می‌دهد و اهمیت تعامل میان «حرکت» و «ادراک» را برجسته می‌کند.

❓ سؤالات رایج (FAQ)

۱. ساکاد (Saccade) دقیقاً چیست؟
ساکاد به حرکات سریع و ناگهانی چشم گفته می‌شود که در هر ثانیه چندین بار رخ می‌دهند و نگاه را از یک نقطه به نقطه‌ای دیگر هدایت می‌کنند.

۲. حذف ساکادیک یعنی چه؟
مغز هنگام حرکات ساکاد، تصاویر محو یا ناپایدار را از ورودی بصری حذف می‌کند، تا ادراک بینایی ثابت بماند. این پدیده را حذف ساکادیک (Saccadic Omission) می‌نامند.

۳. چرا بعضی اجسام سریع را نمی‌توان دید؟
اگر مسیر حرکت یک جسم شبیه به مسیر ساکاد چشم باشد، سیستم بینایی ممکن است آن را به‌طور ناخودآگاه نادیده بگیرد.

۴. آیا همهٔ افراد توانایی برابر در دیدن اجسام سریع دارند؟
خیر. تفاوت در سرعت و الگوی حرکات ساکادیک می‌تواند باعث شود برخی افراد بهتر از دیگران اجسام پرسرعت را تشخیص دهند.

۵. آیا این یافته‌ها کاربرد عملی دارند؟
بله. درک بهتر از مکانیزم حرکات چشم می‌تواند در آموزش ورزشکاران، طراحی رابط‌های بصری، و حتی فناوری واقعیت افزوده کاربرد داشته باشد.

منبع: Nature Communications