شپش سر (Pediculus humanus capitis) یکی از شایع‌ترین انگل‌های خارجی انسان است که در پوست سر و میان موها زندگی و از خون تغذیه می‌کند. این حشره کوچک، اگرچه به‌طور مستقیم باعث مرگ یا بیماری‌های کشنده نمی‌شود، اما به علت خارش شدید، تحریک پوستی، مشکلات روانی-اجتماعی و هزینه‌های درمان، به‌عنوان یک معضل بهداشتی مهم در سراسر جهان شناخته می‌شود. آلودگی به شپش سر در تمامی اقشار جامعه و در تمام سنین ممکن است رخ دهد، ولی کودکان به‌ویژه در محیط‌های مدارس ابتدایی بیشترین میزان ابتلا را دارند.

برخلاف باور عمومی، ابتلا به شپش سر الزاماً نشانه بهداشت پایین فرد نیست و حتی در جوامع پیشرفته و با بهداشت بالا نیز مشاهده می‌شود. مقاومت روزافزون شپش‌ها در برابر داروهای شیمیایی، چالش جدیدی برای نظام‌های بهداشتی ایجاد کرده است.

شپش سر یک حشره کوچک، بی‌بال، خون‌خوار و اجباری است که فقط بر روی انسان زندگی می‌کند. این انگل در گروه بندپایان قرار می‌گیرد و به لحاظ رده‌بندی علمی به این صورت معرفی می‌شود:

• فرمانرو: Animalia (جانوران)

• شاخه: Arthropoda (بندپایان)

• رده: Insecta (حشرات)

• راسته: Phthiraptera (شپش‌ها)

• خانواده: Pediculidae

• سرده: Pediculus

• گونه: Pediculus humanus capitis

این گونه بسیار نزدیک به شپش بدن (Pediculus humanus corporis) است، ولی از نظر محل زندگی، رفتار و برخی ویژگی‌های ژنتیکی تفاوت دارد.

شپش سر اندازه‌ای بین ۲ تا ۳٫۵ میلی‌متر دارد و رنگ آن خاکستری مایل به سفید یا قهوه‌ای روشن است. بدن آن از سه بخش تشکیل شده است:

• سر: دارای دو چشم ساده و یک جفت شاخک کوتاه است. دهان به صورت خرطوم مکنده تغییر یافته که برای سوراخ کردن پوست و مکیدن خون به کار می‌رود.

• سینه: دارای سه جفت پا با پنجه‌های قلاب‌مانند است که برای گرفتن محکم ساقه موها سازگار شده‌اند.

• شکم: بزرگ و بیضی‌شکل بوده و رنگ آن ممکن است پس از مکیدن خون به قرمز تیره متمایل شود.

چرخه زندگی شپش سر سه مرحله دارد: تخم (nit)، پوره (nymph) و حشره بالغ.

• تخم (Nit): توسط ماده بالغ به ساقه مو و نزدیک پوست چسبانده می‌شود. اندازه آن حدود ۰٫۸ میلی‌متر و به رنگ سفید یا زرد کمرنگ است.

• پوره: پس از ۷ تا ۱۰ روز از تخم خارج می‌شود و سه مرحله نمفی را طی می‌کند.

• بالغ: شپش بالغ حدود ۳۰ روز زندگی می‌کند و روزانه ۶ تا ۱۰ وعده از خون تغذیه می‌کند.

 تغذیه و رفتار

شپش سر فقط از خون انسان تغذیه می‌کند و قادر به زنده‌ماندن طولانی خارج از میزبان نیست (معمولاً کمتر از ۴۸ ساعت). این حشره چندین بار در روز خون می‌مکد و بزاق آن حاوی مواد ضدانعقاد و مواد تحریک‌کننده پوست است که باعث خارش می‌شود.

 محل زیست و شرایط مناسب رشد

شپش سر معمولاً در نواحی پرمو و گرم سر مانند پشت گوش‌ها و پشت گردن یافت می‌شود. دمای مطلوب رشد آن ۲۸ تا ۳۲ درجه سانتی‌گراد است و رطوبت نسبی بالا به بقای آن کمک می‌کند.

تفاوت با سایر گونه‌ها

• شپش بدن: روی لباس زندگی کرده و ناقل بیماری‌هایی چون تیفوس است.

• شپش عانه: بیشتر در موهای ناحیه تناسلی و گاهی مژه و ابرو زندگی می‌کند.
  شپش سر ناقل بیماری‌های جدی نیست، اما مشکلات بهداشتی و اجتماعی زیادی ایجاد می‌کند.

 علائم ابتلا

• خارش شدید و مداوم

• قرمزی و التهاب پوست سر

• زخم‌های ناشی از خاراندن

• مشاهده تخم یا حشره زنده بر روی مو

• اختلال خواب به دلیل خارش شبانه

 روش‌های تشخیص

• مشاهده مستقیم با شانه‌کشی موها

• شانه‌کشی مرطوب که احتمال تشخیص را بیشتر می‌کند

• استفاده از ذره‌بین یا میکروسکوپ برای بررسی تخم‌ها
  پزشک یا پرستار مدارس معمولاً با معاینه سر، وجود شپش را تأیید می‌کند.

 راه‌های انتقال

شپش سر بیشتر از طریق تماس مستقیم سر به سر منتقل می‌شود. همچنین استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند شانه، برس، کلاه، روسری و بالش می‌تواند موجب انتقال شود. برخلاف برخی شایعات، شپش نمی‌پرد و نمی‌جهد، بلکه فقط می‌خزد.

 شیوع و اپیدمیولوژی

شپش سر در سراسر جهان و در تمام اقلیم‌ها وجود دارد. شیوع آن در مدارس ابتدایی و مهدکودک‌ها بیشتر است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که در برخی مناطق، ۵ تا ۳۰ درصد کودکان ممکن است در طول سال مبتلا شوند. در کشورهای در حال توسعه و مناطق پرجمعیت، میزان شیوع بالاتر است.

 عوامل خطرساز

• تماس نزدیک با فرد آلوده

• حضور در محیط‌های پرجمعیت مانند مدارس یا اردوگاه‌ها

• استفاده مشترک از وسایل شخصی

• موهای بلند (به علت سهولت حرکت شپش)

 تأثیرات جسمی و روانی

علاوه بر خارش و زخم، شپش سر می‌تواند باعث بی‌خوابی، کاهش تمرکز در کودکان، و اضطراب اجتماعی شود. برخی کودکان به دلیل برچسب‌گذاری و تمسخر همکلاسی‌ها دچار افت تحصیلی یا انزوا می‌شوند.

 باورهای نادرست

• شپش فقط افراد کثیف را مبتلا می‌کند (نادرست)

• شپش می‌تواند پرش کند (نادرست)

• رنگ مو یا شستشو با شامپوهای گران‌قیمت مانع ابتلا می‌شود (نادرست)

 تاریخچه حضور شپش

شپش‌ها از هزاران سال پیش همراه انسان‌ها بوده‌اند. مطالعات DNA نشان می‌دهد که شپش سر و بدن حدود ۱۰۰ هزار سال پیش از یک گونه مشترک جدا شده‌اند. حتی بقایای شپش در مومیایی‌های باستانی یافت شده است.

 مقاومت دارویی

در دهه‌های اخیر، بسیاری از جمعیت‌های شپش در برابر داروهایی مانند پرمترین و مالاتیون مقاوم شده‌اند. این مقاومت باعث شده که درمان‌ها نیاز به تکرار یا استفاده از روش‌های ترکیبی داشته باشند.

 روش‌های کنترل و پیشگیری

• معاینه منظم سر کودکان در مدارس

• آموزش والدین درباره علائم و روش‌های درمان

• پرهیز از استفاده مشترک وسایل شخصی

• شستشو و خشک‌کردن وسایل در دمای بالا

 درمان‌های دارویی

شامل شامپوها و لوسیون‌های حاوی پرمترین، مالاتیون، بنزیل الکل و اسپینوزاد است. این درمان‌ها باید طبق دستور و با تکرار مناسب استفاده شوند.

 درمان‌های فیزیکی و خانگی

• شانه‌کشی مرطوب با شانه دندانه‌ریز

• استفاده از سرکه یا روغن زیتون برای شل‌کردن تخم‌ها (موفقیت محدود علمی)

• استفاده از سشوار با هوای گرم برای کاهش جمعیت شپش‌ها

 پروتکل‌های بهداشت عمومی

وزارت بهداشت و آموزش‌وپرورش در بسیاری کشورها برنامه‌هایی برای غربالگری دانش‌آموزان و آموزش خانواده‌ها اجرا می‌کنند. در برخی کشورها، دانش‌آموز آلوده پس از شروع درمان می‌تواند به مدرسه بازگردد تا از قطع بی‌مورد آموزش جلوگیری شود.

 نتیجه‌گیری

شپش سر، هرچند تهدید جانی محسوب نمی‌شود، اما یک معضل بهداشتی و اجتماعی قابل‌توجه است که نیازمند آگاهی عمومی، روش‌های علمی کنترل و پیشگیری و مدیریت صحیح مقاومت دارویی است. آگاهی‌رسانی به خانواده‌ها، مدارس و جامعه می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش شیوع این انگل داشته باشد.