مجازات‌های جایگزین حبس که فصل نهم از قانون مجازات اسلامی به آن اختصاص داده شده است، به معنای آن است که مجازات اصلی مرتکب که حبس تعزیری است، بنا بر وجود یکی از دلایل قانونی یا قضایی، به مجازات جایگزین همچون جزای نقدی، جزای نقدی روزانه، خدمات عمومی رایگان و محرومیت از حقوق اجتماعی تبدیل شود.

هدف از پیش‌بینی مجازات‌های جایگزین حبس که به ویژه در قانون مجازات اسلامی سال 92 بسیار مورد توجه قرار گرفت، کاهش محکومان حبس تعزیری و کمک به ایشان جهت آماده شدن و بازگشتن به اجتماع بود.

در هر حال تبدیل حبس به جزای نقدی که در عرف به عنوان خریدن حبس نیز مشهور است، یکی از موضوعاتی است که برای بسیاری محل توجه دارد، و به همین سبب در این نوشته به بررسی آن خواهیم پرداخت.

منظور از تبدیل مجازات حبس چیست؟

فصل نهم از قانون مجازات اسلامی مصوب سال 92 از ماده 64 تا 87 به مجازات‌های جایگزین حبس اختصاص یافته است. هدف از پیش‌بینی این فصل در قانون جدید التصویب، کاهش تعداد محکومان حبس تعزیری، به سبب کاهش تراکم زندان‌ها و نیز رویکرد جدید فلسفه حقوق کیفری است.

توضیح آن که در رویکردهای نوین حقوق کیفری، هدف اصلی از مجازات بازپروری مرتکبین و آماده‌سازی ایشان برای بازگشتن به زندگی اجتماعی معرفی می‌شود. به همین سبب نیز در قانون جدید حالت‌هایی پیش‌بینی شده است که می‌تواند به تبدیل مجازات حبس مرتکبین به دیگر مجازات‌ها بیانجامد.

مجازات‌های جایگزین، شامل مواردی هستند که شخص را اولا از زندگی اجتماعی محروم نسازد و ثانیا تا حد ممکن به نامبرده و خانواده وی اجازه داشتن زندگی همچون سابق، اعم از شرایط کاری و تحصیلی اعطا شود.

به عبارت ساده‌تر، در مجازات‌های جایگزین حبس، که برای مرتکبین که شرایط پرونده وی، همچون نوع جرم، شرایط ارتکاب جرم، پشیمانی مرتکب، گذشت شاکی و اثرات مخرب ناشی از جرم اعمال می‌گردد، پیش‌بینی میشود که مرتکب بدون تحمل مجازات حبس نیز می‌تواند از رفتار مجرمانه خود پشیمان شده و از ارتکاب مجدد جرم خودداری نماید.

به عبارت دیگر، مجازات جایگزین حبس زمانی اعمال می‌شود که به بازپروی مجرم با تحمل مجازات‌های جایگزین نیز امید منطقی وجود داشته باشد.

به نحوی که در ماده مربوطه نیز چنین آمده است که: در صورت گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه دیده و سایر اوضاع و احوال، مجازات جایگزین حبس به عوض مجازات حبس تعیین و اعمال می‌گردد.

به همین سبب نیز دادگاه قانونا موظف است که در ضمن حکم، به سنخیت و تناسب مجازات مورد حکم با شرایط و کیفیات مقرر یاد شده تصریح نماید.

مجازات‌های جایگزین حبس مطابق با ماده 64 از قانون مجازات اسلامی مصوب سال 92 عبارتند از: دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی، که از آن میان در این نوشته قصد داریم به معرفی و بررسی جزای نقدی، شرایط اعمال و کیفیت آن بپردازیم.

چه عواملی می‌تواند به تبدیل حبس به جزای نقدی بیانجامد؟

حال که با مجازات‌های جایگزین حبس و فلسفه تعیین آن‌ها آشنا شدیم، در این بخش قصد داریم به معرفی عواملی که به تبدیل مجازات خواهد انجامید اشاره کنیم.

توضیح آن که عوامل موثر در انواع جرایم از حیث عمدی یا غیرعمدی بودن، شرایط ارتکاب جرم و نیز درجه مجازات، متفاوت است که در ادامه به معرفی هر کدام می‌پردازیم.

تبدیل مجازات حبس جرایم عمدی به جریمه نقدی

جرائم عمدی با توجه به اینکه مرتکب با علم و نیت قبلی نسبت به ارتکاب جرم اقدام می‌نماید، نسبت به جرائم غیرعمدی مجازات سختگیرانه‌تری داشته و احتمال اعمال مجازات حبس برای این افراد بیشتر است.

در جلسات مشاوره حقوقی رایگان در بنیاد وکلا به حالات مختلف جرایم عمدی پرداخته شده است:

• مطابق با ماده 65 قانون مجازات اسلامی، مرتکبان جرائم عمدی، چنانچه مجازات قانونی جرم ارتکابی تا حداکثر سه ماه باشد، قاضی مکلف است که مجازات مرتکب را به مجازات جایگزین تبدیل نماید. در نتیجه در جرائم عمدی که مجازات آن‌ها تا سه ماه باشد، نه تنها دادگاه اختیار دارد، بلکه موظف است که مجازات مرتکب را به مجازات جایگزین بدل نماید.
• چنانچه مجازات قانونی جرم ارتکابی، شامل 91 روز تا حداکثر 6 ماه حبس تعزیری باشد، و نیز مرتکب جرم دارای سابقه محکومیت نباشد، مجازات نامبرده به موارد جایگزین حبس بدل خواهد شد. در نتیجه در این حالت نیز قاضی مکلف است که مجازات مرتکب را به مجازاتهای جایگزین تبدیل نماید و نه آن که مختار باشد. حکم این بند در صورتی که مرتکب سابقه محکومیت کیفری به دلیل ارتکاب جرائم غیرعمدی داشته باشند نیز جاری است.
• در فرضی که مجازات قانونی جرم ارتکابی حبس تعزیری از 91 روز تا 6 ماه باشد، اما مرتکب دارای محکومیت کیفری به دلیل ارتکاب جرائم عمدی باشد، چنانچه سابقه محکومیت کیفری یکی از حالت‌های ذیل باشد، امکان تبدیل مجازات نامبرده وجود نخواهد داشت:
• سابقه محکومیت کیفری بیش از یک مرتبه باشد و سوابق یاد شده شامل حبس تا 6 ماه و یا جزای نقدی بیش از یک میلیون تومان باشد و از زمان ارتکاب جرم سابق، و اجرای مجازات آن 5 سال نگذشته باشد.
• یک فقره سابقه محکومیت کیفری داشته باشد اما مجازات سابق شامل حبس بیش از 6 ماه، حد یا قصاص باشد و همچنین از اجرای مجازات بیش از 5 سال نگذشته باشد.
• چنانچه مرتکب جرم عمدی، مجازات قانونی بیش از 6 ماه حبس و تا یکسال حبس در پیش روی داشته باشد، دادگاه مخیر خواهد بود که مجازات نامبرده را به مجازات جایگزین بدل نماید. اما در این حالت نیز نباید سوابق محکومیت کیفری، همانند وضعیتی که در بند پیشین بیان شد، برای مرتکب یافت شود.

تبدیل مجازات حبس جرائم غیر عمدی به جریمه نقدی

در بند پیشین با انواع حالت‌هایی که دادگاه مخیر یا موظف است که مجازات حبس تعزیری جرائم عمدی را به مجازات‌های جایگزین تبدیل نماید آشنا شدیم، حال در این بند قصد داریم، به حالت‌هایی اشاره کنیم که جرم ارتکابی از نوع غیرعمدی است اما دادگاه می‌تواند و یا وظیفه دارد که مجازات اصلی را با مجازات‌های جایگزین همچون جریمه نقدی بدل نماید.

• چنانچه جرم ارتکابی از نوع غیرعمدی باشد، و مجازات قانونی آن‌ها تا 2 سال حبس باشد، دادگاه موظف است مجازات نامبرده را به مجازات جایگزین حبس بدل نماید.
• چنانچه نوع جرم ارتکابی شامل یکی از جرائم غیرعمدی باشد، اما مجازات قانونی جرم بیش از 2 سال حبس تعزیری باشد، دادگاه مخیر است که مجازات اصلی را به مجازات جایگزین بدل نماید. در این صورت دلیل تبدیل مجازات، شامل شرایط ارتکاب جرم، گذشت شاکی یا دیگر عوامل قانونی، باید احراز گردد.
• نوع دیگر از مجرمیت‌هایی که به مجازات‌های جایگزین حبس بدل می‌گردند، شامل مواردی است که مجازات قانونی جرم در قوانین موضوعه وجود نداشته باشد، که در این صورت دادگاه به صلاحدید خود، به مجازات جایگزین حکم خواهد داد.

تبدیل مجازات حبس جرائم به جریمه نقدی به دلیل وجود یکی از شرایط قانونی

علاوه بر حالت‌هایی که برای جرائم عمدی و غیرعمدی در قانون پیش‌بینی شده است، برخی وضعیت‌های خاص نیز وجود دارند که مطابق با آن‌ها مجازات اصلی که حبس متهم است، به مجازات جایگزین یعنی جزای نقدی تبدیل می‌گردد، این موارد شامل حالت‌های ذیل است.

گذشت شاکی

گذشت شاکی که به معنای آن است که شاکی پرونده به صورت قطعی و غیرقابل بازگشت، گذشت خود را نسبت به شکایت اعلام می‌نماید، چنانچه در جرائم قابل گذشت واقع شود، به خاتمه پرونده در حال رسیدگی و رفع اثر از متهم می‌انجامد.

اما گذشت شاکی در جرائم غیرقابل گذشت، از جمله عواملی است که می‌تواند به تخفیف یا تبدیل مجازات بیانجامد. در این صوت، متهم پس از آن که رضایت شاکی را دریافت نمود، باید قاضی رسیدگی کننده را مطلع نموده و درخواست تبدیل مجازات را داشته باشد.

در این صورت قاضی صادر کننده رای قطعی، چنانچه با توجه به اوضاع و احوال پرونده صلاح بداند، دستور تبدیل مجازات اصلی به جریمه نقدی را صادر می‌نماید.

اقرار و همکاری موثر متهم

مطابق با مواد مختلفی از قانون مجازات اسلامی و نیز قانون آیین دادرسی کیفری، چنانچه متهم در جریان تحقیقات اولیه در دادسرا و یا رسیدگی در دادگاه، همکاری موثری نشان داده، برای مثال همکاران ارتکاب جرم را معرفی نماید و یا نسبت به ارتکاب جرم اقرار نماید، از مواردی خواهد بود که قاضی رسیدگی کننده می‌تواند دستور تبدیل یا تخفیف مجازات را صادر نماید.

در این فرض از جمله تخفیفاتی که برای متهم در نظر گرفته خواهد شد، عبارت است از تبدیل مجازات حبس اصلی به جزای نقدی.

ابراز ندامت و یا شرایط فیزیکی و سلامتی متهم

چنانچه متهم در جریان رسیدگی مراتب ندامت و پشیمانی خود را اعلام داشته و در حد توان خود نسبت به رفع اثر از جرم ارتکابی و بهبود وضعیت قربانی تلاش نماید، منجمله عواملی خواهد بود که قاضی رسیدگی کننده می‌تواند برای تبدیل مجازات به آن استناد نماید.

همچنین چنانچه شرایط جسمانی و عقلانی متهم از نظر سلامت در خطر باشد، اعم از آن که عامل طبیعی همچون کهولت سن و یا عوامل پزشکی یا روانپزشکی در آن دخیل باشد، به نحوی که حبس متهم به وخیم شدن حال نامبرده بیانجامد، قاضی رسیدگی کننده می‌تواند حکم به یکی از مجازات‌های جایگزین حبس صادر نماید.

در نتیجه در هر دو حالت یاد شده، قاضی می‌تواند مجازات حبس اصلی را به جزای نقدی بدل نماید.

نکات تکمیلی درباره تبدیل حبس به جزای نقدی

علاوه بر موضوعاتی که تا اینجا اشاره کردیم که شامل توضیح مجازات جایگزین حبس و عواملی بود که قاضی مختار و یا موظف به تبدیل مجازات حبس بود، برخی نکات تکمیلی وجود دارند که آگاهی از آن‌ها به اندازه آگاهی از اصل موضوع مهم است. به این نکات تکمیلی به طور مفصل در وبلاگ بنیاد وکلا پرداخته شده است.

• مجازات جایگزین حبس یا جزای نقدی، جایگزینی بر مجازات اصلی است، در نتیجه طبیعتا چنانچه متهم نتواند از عهده پرداخت وجوه مقرر در زمان‌های مقرر قانونی برآید، مجازات اصلی یعنی حبس تعزیری بر وی اعمال خواهد شد. به همین سبب نیز مطابق با حکم ماده 70 قانون مجازات اسلامی، قاضی رسیدگی کننده باید ضمن رای صادره، مجازات حبس اصلی را مقرر دارد.
• مجازات جایگزین حبس را حتی با وجود استقرار دیگر شرایط، در کلیه جرایم نمی‌توان اعمال کرد. از جمله جرائمی که نمی‌توان مجازات اصلی را با مجازات جایگزین بدل ساخت، مطابق با حکم ماده 71 از قانون مجازات اسلامی، شامل جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور است.
• چنانچه متهم مرتکب بیش از یک جرم شده باشد و رسیدگی به آن‌ها در جریان باشد، یا به عبارت دیگر برای هیچ کدام از جرائم از پیش مجازات نشده باشد، و یکی از جرایم یاد شده حداقل بیش از 6 ماه حبس به همراه داشته باشد، نمی‌توان برای هیچ کدام از جرایم، حکم به مجازات جایگزین حبس صادر نمود.
• چنانچه مجازات قانونی اصلی جرم عمدی بیش از یک سال حبس باشد اما بنا بر وجود یکی از عوامل تخفیف، مطابق با حکم دادگاه مجازات یاد شده به حبس کمتر از یکسال کاهش یابد، مطابق با ماده 73 قانون مجازات اسلامی، دیگر امکان تبدیل مجازات تخفیف یافته به مجازات جایگزین یا جزای نقدی وجود نخواهد داشت.
• چنانچه بیش از یک مجازات برای مرتکب مقرر شده باشد، همچون مجازات‌های تکمیلی یا تبعی، مانعی برای تبدیل مجازات اصلی حبس به جزای نقدی وجود نخواهد داشت. در نتیجه جزای نقدی به همراه دیگر مجازات‌های تکمیلی و تبعی برای مرتکب اعمال خواهد شد.
• جزای نقدی جایگزین از مجازات حبس مطابق با ماده 86 از قانون مجازات اسلامی تعیین و اعمال می‌گردد. مطابق با این ماده، جزای نقدی بین حداقل 900 هزار تومان تا 7 میلیون و دویست میلیون تومان خواهد بود که با توجه به مجازات اصلی جرم ارتکابی تعیین می‌شود.

توضیح آن که چنانچه مجازات اصلی برابر با حداکثر 3 ماه حبس بوده باشد، جزای نقدی بدل از حبس عبارت خواهد بود تا 900 هزار تومان. اگر مجازات اصلی شامل حبس تعزیری از 91 روز تا 6 ماه باشد، و یا از جمله جرائمی باشد که مجازات قانونی آن‌ها تعیین نشده باشد، جزای نقدی بدل از حبس تعزیری شامل 900 هزار تومان تا یک میلیون و هشتصد هزار تومان می‌باشد.

و چنانچه مجازات اصلی برابر با حبس تعزیری از شش ماه تا یک سال باشد، مجازات جایگزین یا جزای نقدی برابر است با حداقل یک میلیون و هشتصد هزار تومان تا حداکثر سه میلیون و ششصد هزار تومان.

در نهایت، چنانچه مجازات حبس تعزیری اصلی بیش از یک سال بوده باشد، مجازات بدل از آن، یعنی جزای نقدی بدل از آن، عبارت است از حداقل سه میلیون و ششصد هزار تومان تا هفت میلیون و دویست هزار تومان.

/

پایان رپورتاژ