در صبح روز ۱۷ ژوئیهٔ ۱۹۴۴، خیابان‌های مرکزی مسکو پر از جمعیتی بود که برای دیدن منظره‌ای بی‌سابقه آمده بودند. پس از سال‌ها نبرد خونین و ویرانی، حالا ساکنان پایتخت شوروی قرار بود چهرهٔ دشمن را نه در میدان جنگ، بلکه در صفوف اسرا ببینند. ستون‌های بلند از سربازان آلمانی، با لباس‌های خاکی و چهره‌های خسته، در سکوت از خیابان تِوِرسکایا عبور کردند. هیچ  موسیقی یا فریاد شادی در کار نبود؛ تنها صدای منظم گام‌هایی که در سنگ‌فرش خیابان می‌پیچید.

در میان ده‌ها هزار اسیر، نوزده ژنرال و شماری از افسران ارشد ارتش آلمان نیز حضور داشتند. این نمایش بزرگ، که بعدها «رژهٔ مغلوبان» (Parade of the Vanquished) نام گرفت، پاسخی مستقیم به پیروزی بزرگ شوروی در عملیات «باگراتیون» (Operation Bagration) بود؛ عملیاتی که در تابستان ۱۹۴۴ جبههٔ شرقی آلمان را در هم شکست و بخش عمدهٔ بلاروس را آزاد کرد.

پس از عبور ستون‌ها، کارگران شهری خیابان‌ها را با آب شستند. این کار ظاهراً اقدامی بهداشتی بود، اما معنای نمادین آن برای مردم روشن بود: شستن گرد و غبار جنگ از شهر و آغاز فصلی تازه. برای بسیاری، آن روز لحظه‌ای بود که جنگ برای نخستین بار «قابل تصور به عنوان پایان» شد.

۱- زمینهٔ تاریخی عملیات باگراتیون و هدف از رژه

عملیات «باگراتیون» در ژوئن ۱۹۴۴ یکی از بزرگ‌ترین حملات متقابل شوروی در طول جنگ جهانی دوم بود. این عملیات که با مشارکت بیش از دو میلیون سرباز انجام شد، ارتش آلمان را در جبههٔ شرقی متلاشی کرد و نزدیک به ۳۵۰ هزار نفر از نیروهای آلمانی را از میان برد. پیروزی، دستاوردی نظامی و روانی برای شوروی بود، زیرا نشان می‌داد ابتکار جنگ به‌طور کامل از دست آلمان خارج شده است.

در چنین شرایطی، رهبری شوروی تصمیم گرفت پیروزی را نه فقط در جبهه، بلکه در پایتخت به نمایش بگذارد. رژهٔ اسیران آلمانی در مسکو، به‌جای رژهٔ معمولِ ارتش‌های پیروز، انتخابی هوشمندانه بود: تماشای شکست دشمن، بدون هزینهٔ برگزاری مراسم پر زرق‌وبرق. این تصمیم پیام آشکاری برای مردم داشت: ارتش سرخ نه‌تنها از کشور دفاع کرده، بلکه حالا توانسته دشمن را به قلب پایتخت اسیر بیاورد. هدف اصلی، تقویت روحیهٔ عمومی، بازگرداندن اعتماد ملی و نشان دادن اقتدار تازهٔ شوروی در میانهٔ جنگ بود.

۲- سازمان‌دهی رژه و شیوهٔ اجرای آن

رژهٔ ۱۷ ژوئیه از ساعت ده صبح آغاز شد و حدود سه ساعت ادامه یافت. بر اساس گزارش‌های رسمی، نزدیک به ۵۷ هزار اسیر آلمانی در قالب چند ستون بزرگ از خیابان‌های مرکزی مسکو عبور کردند. صف اول را افسران ارشد و ژنرال‌ها تشکیل می‌دادند، سپس افسران جزء و در پایان، سربازان ساده. در هیچ نقطه‌ای از مسیر، موسیقی نظامی یا فریاد جمعیت شنیده نشد. ساکنان شهر با سکوت کامل در دو سوی خیابان ایستاده بودند. بسیاری از شاهدان عینی بعدها نوشتند که سکوت مردم سنگین‌تر از هر فریاد بود.

رژۀ اسیران با نظم و دقتی چشمگیر انجام شد. نیروهای امنیتی مسیر را بسته بودند و هرگونه برخورد تحقیرآمیز با اسیران ممنوع بود. هدف، نمایش انضباط و اقتدار بود، نه انتقام. بسیاری از خبرنگاران خارجی نیز برای پوشش این رویداد دعوت شده بودند تا تصویر شکست آلمان در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب یابد. در همان زمان، فرماندهان شوروی در دیدارهای رسمی خود از این رژه به عنوان «پاسخ تاریخی مسکو به اشغال ۱۹۴۱» یاد کردند.

۳- شست‌وشوی خیابان‌ها و معنای نمادین آن

پس از پایان رژه، کارگران شهرداری تانکرهای آب را به خیابان آوردند و سنگ‌فرش مسیر را شستند. این اقدام که ابتدا صرفاً اقدامی بهداشتی تلقی می‌شد، به سرعت در میان مردم و رسانه‌ها به نمادی از «پاکسازی» و «پایان آلودگی جنگ» تعبیر شد. در ذهن شهروندان، آب‌پاشی خیابان‌ها به معنای شستن خاک دشمن از پایتخت بود.

برای حکومت شوروی، این حرکت معنای سیاسی هم داشت: نشان دادن اینکه مسکو، پس از سال‌ها تهدید و محاصره، دوباره «شهر پاک و آزاد» است. بعدها این تصویر در فیلم‌های خبری و گزارش‌های تاریخی بارها تکرار شد و در حافظهٔ جمعی، به بخش جدایی‌ناپذیر از روایت پیروزی تبدیل گشت. هنوز هم در آرشیوهای روسیه، تصاویر معروفی از کارگران در حال شست‌وشوی خیابان باقی مانده است؛ تصاویری که به‌خوبی روحیهٔ زمان را منعکس می‌کند.

۴- حضور فرماندهان آلمانی و پیام روانی رژه

در میان اسیران، نوزده ژنرال آلمانی نیز حضور داشتند که در صفوف نخست حرکت می‌کردند. آن‌ها با یونیفورم‌های خاکستری و نشان‌های رسمی خود، اما بدون هیچ نشانه‌ای از اقتدار، از برابر جمعیت عبور کردند. هدف از قرار دادن افسران بلندپایه در آغاز ستون، تأکید بر فروپاشی کامل ساختار فرماندهی دشمن بود. برای مردم مسکو، دیدن ژنرال‌های آلمانی در وضع اسارت، نشانه‌ای از تغییر قطعی سرنوشت جنگ بود.

در نگاه روان‌شناختی، این بخش از رژه تأثیر عمیقی بر تماشاگران گذاشت. مردمی که در سال ۱۹۴۱ شاهد پیشروی دشمن تا حومهٔ مسکو بودند، حالا می‌دیدند که همان ارتش شکست‌ناپذیر، بی‌هیچ سلاح و غروری در برابرشان راه می‌رود. رژهٔ ۱۹۴۴ بیش از هر سخنرانی یا پوستر تبلیغاتی، احساس امنیت و برتری را به جامعه بازگرداند. این تصویر بعدها به یکی از قدرتمندترین نمادهای پیروزی شوروی در جنگ جهانی دوم تبدیل شد.

۵- سرنوشت اسیران پس از رژه

بیشتر اسیران شرکت‌کننده در رژه مستقیماً از جبههٔ بلاروس به مسکو آورده شده بودند و پس از پایان مراسم، به اردوگاه‌های کار اجباری در مناطق مختلف اتحاد شوروی فرستاده شدند. در این اردوگاه‌ها، که بخشی از سیستم کار اجباری «گولاگ» (Gulag) بودند، آن‌ها برای بازسازی شهرها، معادن و صنایع جنگی به کار گرفته شدند.

شرایط زندگی در بسیاری از این اردوگاه‌ها سخت و طاقت‌فرسا بود. با این حال، پس از پایان جنگ، به تدریج روند بازگردانی (Repatriation) آغاز شد. طبق اسناد رسمی شوروی، موج اصلی آزادی و بازگشت اسیران بین سال‌های ۱۹۴۹ تا ۱۹۵۵ رخ داد. در آن سال، با سفر صدراعظم آلمان غربی، «کنراد آدناور»، به مسکو، آخرین گروه از اسیران آلمانی آزاد شدند و در ژانویه ۱۹۵۶ به کشور خود بازگشتند. از میان بیش از سه میلیون اسیر آلمانی در شوروی، حدود یک سوم جان خود را از دست دادند. اما بازماندگان، تا دهه‌ها بعد، خاطرهٔ اردوگاه‌ها را با خود حمل می‌کردند و رژهٔ ۱۹۴۴ برای بسیاری از آن‌ها آغاز دوران اسارت بود.

۶- بازتاب جهانی و واکنش رسانه‌های خارجی

رژهٔ اسیران آلمانی تنها یک رویداد داخلی نبود؛ هدفی تبلیغاتی در سطح بین‌المللی داشت. خبرنگاران از کشورهای متفقین، از جمله بریتانیا و ایالات متحده، در محل حضور داشتند. تصاویر و گزارش‌های آن در روزنامه‌های لندن، نیویورک و پاریس منتشر شد. رسانه‌های غربی این رویداد را نشانه‌ای از قدرت فزایندهٔ ارتش سرخ دانستند و بسیاری آن را نقطهٔ عطفی در روند جنگ ارزیابی کردند.

در مقابل، در آلمان نازی انتشار اخبار این رژه ممنوع شد. وزارت تبلیغات آلمان به رهبری جوزف گوبلز، هرگونه اشاره به این واقعه را سانسور کرد تا روحیهٔ عمومی در جبهه و پشت‌جبهه تضعیف نشود. با این حال، خبر به سرعت از طریق شبکه‌های غیررسمی میان مردم آلمان منتشر شد و اثر روانی سنگینی بر آن‌ها گذاشت. برای نخستین بار، بسیاری از شهروندان آلمانی درک کردند که امکان شکست کامل وجود دارد.

۷- شست‌وشوی خیابان‌ها؛ از واقعیت تا اسطوره

در ظاهر، شست‌وشوی خیابان‌ها اقدامی عادی و بهداشتی بود. اما در سال‌های بعد، این حرکت به یکی از بخش‌های نمادین روایت رسمی شوروی تبدیل شد. فیلم‌های خبری آن روز، صحنهٔ شستن خیابان‌ها را با توضیحاتی همراه کردند که از «پاک شدن پایتخت از حضور دشمن» سخن می‌گفت. به مرور، این تصویر در حافظهٔ عمومی جای گرفت و حتی در کتاب‌های درسی دوران پس از جنگ به‌عنوان نشانهٔ «پالایش کشور از آلودگی فاشیسم» بازنشر شد.

از دید مورخان فرهنگی، این نمادسازی یکی از موفق‌ترین نمونه‌های استفاده از تصویر در تبلیغات سیاسی شوروی بود. مردم در آن دوران با استعارهٔ «شست‌وشو» ارتباطی عاطفی برقرار کردند، زیرا آن را نه‌فقط نشانهٔ پیروزی نظامی، بلکه نشانهٔ پایان دوران ترس می‌دانستند. همین معنا باعث شد این حرکت ساده، در حافظهٔ تاریخی روسیه ماندگار شود.

۸- تأثیر رژه بر روحیهٔ داخلی و مفهوم «پیروزی اخلاقی»

شوروی در طول جنگ متحمل تلفات انسانی عظیمی شده بود. میلیون‌ها نفر جان باخته بودند و شهرهای بی‌شماری ویران شده بودند. بنابراین، رژهٔ ۱۹۴۴ تنها جشن شکست دشمن نبود، بلکه نوعی مرهم بر زخم جمعی جامعه محسوب می‌شد. در این رویداد، هیچ حرکت انتقامی یا تحقیرآمیزی نسبت به اسیران دیده نشد. این موضوع بعدها در تحلیل‌های تاریخی به عنوان نمونه‌ای از «پیروزی اخلاقی» (Moral Victory) یاد شد.

برای دولت شوروی، رژه پیامی دوگانه داشت: در داخل، نشان می‌داد که کشور به ثبات رسیده و قدرتش بازگشته است؛ و در خارج، نشانه‌ای از بلوغ سیاسی بود. این نگاه، زمینه‌ساز بازسازی اعتماد عمومی شد و نقش مهمی در آمادگی روانی مردم برای سال آخر جنگ ایفا کرد.

۹- میراث فرهنگی و ثبت در حافظهٔ جمعی

تصاویر رژهٔ اسیران آلمانی، بعدها در موزه‌های جنگ و فیلم‌های مستند شوروی بارها بازپخش شد. این رویداد به بخشی از روایت رسمی جنگ میهنی بزرگ (Great Patriotic War) تبدیل گردید. در دهه‌های بعد، هرگاه از ایستادگی مردم شوروی سخن گفته می‌شد، صحنهٔ عبور اسیران در سکوت نیز در ذهن‌ها زنده می‌شد.

در سطح بین‌المللی نیز، مورخان این واقعه را یکی از نمونه‌های خاص «رژه‌های وارونه» دانسته‌اند — رژه‌هایی که در آن‌ها نه پیروزمندان، بلکه مغلوبان به نمایش گذاشته می‌شوند. این شکل از رژه بعدها در برخی کشورهای دیگر نیز الهام‌بخش شد، هرچند هیچ‌کدام تأثیری مانند مسکو ۱۹۴۴ نداشت.

۱۰- اهمیت تاریخی و معنای امروزین رژه

با گذشت دهه‌ها، رژهٔ اسیران آلمانی در مسکو همچنان یکی از رخدادهای نمادین قرن بیستم به شمار می‌رود. این رویداد تنها نشان‌دهندهٔ برتری نظامی شوروی نبود، بلکه مثالی نادر از چگونگی تبدیل جنگ به نمایش کنترل‌شدهٔ قدرت بود. امروز، مورخان و پژوهشگران رسانه‌ای آن را نمونه‌ای می‌دانند از اینکه چگونه یک تصویر می‌تواند همزمان حامل پیام سیاسی، اجتماعی و اخلاقی باشد.

در دوران معاصر، که جنگ‌ها بیشتر در رسانه‌ها روایت می‌شوند تا در میدان، رژهٔ ۱۹۴۴ یادآور این واقعیت است که نحوهٔ نمایش پیروزی گاهی مهم‌تر از خود پیروزی است. مسکو در آن روز نشان داد که حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌توان با حفظ وقار و نظم، معنای پیروزی را بازتعریف کرد.

خلاصه

رژهٔ اسیران آلمانی در مسکو در ۱۷ ژوئیهٔ ۱۹۴۴، یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای نمادین جنگ جهانی دوم بود. در این مراسم، حدود ۵۷ هزار اسیر آلمانی از جمله ۱۹ ژنرال، در سکوت کامل از برابر مردم عبور کردند. این رژه پاسخی به پیروزی شوروی در عملیات «باگراتیون» بود و هدف آن تقویت روحیهٔ عمومی و نمایش اقتدار دولت در میانهٔ جنگ بود. شست‌وشوی خیابان‌ها پس از عبور اسیران، نمادی از پایان دورهٔ اشغال و آغاز دوران جدید شد. بیشتر شرکت‌کنندگان به اردوگاه‌های کار فرستاده شدند و تنها بخشی از آنان تا سال ۱۹۵۵ آزاد گشتند. این واقعه در حافظهٔ روسیه به عنوان لحظه‌ای از «پیروزی اخلاقی» ماندگار شد. هنوز هم تصاویر آن در موزه‌ها و مستندها یادآور روزی است که مسکو، بدون فریاد، پیروزی خود را به جهان نشان داد.

سؤالات متداول (FAQ)

۱. رژهٔ اسیران آلمانی در مسکو چه زمانی برگزار شد؟
در ۱۷ ژوئیهٔ ۱۹۴۴، پس از پیروزی ارتش سرخ در عملیات باگراتیون.

۲. چند نفر در این رژه حضور داشتند؟
حدود ۵۷ هزار اسیر آلمانی از خیابان‌های مرکزی مسکو عبور کردند.

۳. آیا در میان اسیران فرماندهان بلندپایه هم بودند؟
بله، ۱۹ ژنرال و چند افسر ارشد دیگر در صفوف ابتدایی حضور داشتند.

۴. چرا خیابان‌ها پس از رژه شسته شدند؟
این اقدام در ظاهر بهداشتی بود اما به سرعت به نماد «پاکسازی و پایان جنگ» تعبیر شد.

۵. سرنوشت اسیران پس از رژه چه شد؟
بیشتر آن‌ها به اردوگاه‌های کار اجباری فرستاده شدند و آخرین گروه در سال ۱۹۵۵ آزاد شد.

۶. چرا این رویداد اهمیت تاریخی دارد؟
زیرا یکی از معدود نمونه‌های نمایش کنترل‌شدهٔ پیروزی بدون تحقیر دشمن است که بر حافظهٔ جمعی ملت‌ها اثر گذاشت.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک»

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان‌گذار وبلاگ «یک پزشک».
با بیش از ۲۰ سال نویسندگی «ترکیبی» مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!