به گزارش سلامت نیوز به نقل از ایران، دو سوم بیمارانی که مشکلات روانپزشکی دارند، از خدمات نظام سلامت برای درمان استفاده نمیکنند. براساس پیمایش ملی سلامت روان که در سال 1400 انجام شده است، شیوع اختلالات روانپزشکی در ایران حدود 25 درصد برآورد شده است. به عبارتی از هر چهار نفر، یک نفر به یکی از اختلالات روانپزشکی مبتلاست.
این آمار به نسبت پیمایشی که 10 سال پیش از آن (1390) انجام شده بود، نشان‌دهنده شیوع نسبتاً بالای این اختلالات در کشور است. در سال 1400 حدود 10 درصد از بازه سنی 15 تا 64 سال مورد پیمایش، به طور همزمان به بیش از یک اختلال روانپزشکی مبتلا بودند. با این اوصاف باید نسبت به استفاده از خدمات درمانی سلامت روان در جامعه انگزدایی شود. البته طی چند سال گذشته اقداماتی انجام شده، اما کافی نیست. به گفته متخصصان، تقریباً از هر سه نفر بیمار با مشکلات روانپزشکی، یک نفر از خدمات درمانی استفاده میکند.
پیمایش ملی سلامت روان با روشها و ابزار مشابه در سالهای1390 و 1400 در کشور انجام شده است. یعنی 10 سال میان هر دو مطالعه فاصله داریم به همین دلیل تفاوت‌های این دو پیمایش کاملاً قابل اتکاست.
دکتر آفرین رحیمی‌موقر، رئیس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس کمیته تخصصی وابستگی به مواد سازمان جهانی بهداشت با اشاره به این موضوع میگوید: «براساس داده‌های کشوری، تقریباً از هر سه نفر بیمار با مشکلات روانپزشکی، یک نفر از خدمات نظام بهداشتی درمانی برای درمان مشکلاتش بهره میبرد و دو سوم استفاده نمیکنند. یکی از اهداف مطالعه ما این بود که بدانیم چه موانعی وجود دارد که باعث می‌شود افرادی که احساس نیاز به استفاده از خدمات روانپزشکی دارند در نهایت این بهره‌مندی حاصل نمیشود. حالا این بخش را کنار40 درصد از افرادی بگذارید که بیمار هستند و حتی خودشان هم احساس نیاز به استفاده از خدمات روانپزشکی ندارند.»
دکتر رحیمی‌موقر با اشاره به کوچک‌پنداری علائم بیماری‌های مربوط به روان از طرف مردم توضیح میدهد: «درصد قابل‌توجهی از افرادی که مشکلات روانپزشکی دارند، برای دریافت خدمات مراجعه نمیکنند. برخی براساس باورهای نگرشی خود یا خانواده، تصمیم میگیرند پیش روانپزشک بروند یا نه. حتی گاهی خانوادهها جلوی رفتن فرد را میگیرند و میگویند: «حالتهای تو تنبلی است، نه افسردگی و بیمار نیستی.» این عدم همکاری فرد دارای اختلال، بیشتر مواقع به این شکل تلقی می‌شود. فردی که دچار اختلال روانپزشکی است، بر این باور است که مسأله مهمی نیست و خودش می‌تواند مشکلش را حل کند. این حالت را کوچک‌پنداری علائم روانپزشکی میگویند. برخلاف علائم جسمی که افراد با مراجعه به پزشک به دنبال راه درمان هستند، در حیطه روانپزشکی این‌طور نیست. یعنی فرد اصلاً نشانه‌ها را تشخیص نمیدهد. فرد تشخیص نمیدهد اگر غمگین است، پس مشکل دارد و می‌تواند از فردی که تخصص دارد کمک بگیرد و علت غمگین بودنش را جویا شود و به دنبال راههای درمانی برود.»
برخی هم بر این باور هستند، آنقدر مشکلاتشان عمیق و پیچیده است که راه‌حلی برای آن وجود ندارد. رئیس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در اینباره میگوید: «این افراد اغلب نمیتوانند مشکلاتشان را تشخیص بدهند که حالتهایشان نوعی بیماری است. فرد بر این باور است که این علائم هیچ ارتباطی به سلامتش ندارد و بخشی از مشکلات زندگی محسوب می‌شود. به عنوان مثال، محیط کاری‌اش دردسرساز است، بدهی دارد، از زندگی خانوادگی‌اش رضایت کافی ندارد. این موارد می‌تواند عاملی برای ایجاد بیماری باشد. اما خود بیماری چیز دیگری است که همراه با همه مشکلات می‌تواند وجود داشته باشد. متأسفانه نکته مهم این است که 85 درصد افراد این نگرش را برای استفاده از خدمات روانپزشکی دارند.»
داروهای روانپزشکی اعتیادآور نیست
به گفته او، گاهی افراد فکر میکنند اگر به پزشک مراجعه کنند، دارو تجویز میکند و این داروها وابستگی میآورد. تمام این باورها نادرست است، چون بیشتر داروهای روانپزشکی اعتیادآور نیستند و کلاً خاصیت اعتیادآوری ندارند. بنابراین آموزش‌هایی که در جامعه طراحی و ارائه می‌شود، اهمیت بسیاری در ایجاد آگاهی جامعه از مباحث روانشناسی دارند. این آگاهیها باید در خصوص علائم بیماری‌ها و اختلالات روانپزشکی باشد. اینکه با مشاهده چه علائمی افراد احساس خطر کنند و به پزشک متخصص برای دریافت درمان لازم مراجعه کنند.
آمار جهانی افسردگی 7 درصد است
دکتر رحیمی‌موقر با اشاره به پیمایش ملی سلامت روان درباره دو عاملی که باعث افزایش اختلالات روانپزشکی می‌شود، میگوید: «شایع‌ترین اختلالات میان مردم، اختلالات خلقی است. میان اختلالات خلقی هم شایع‌ترین اختلال مربوط به افسردگی است. به زبان ساده، افسردگی شایع‌ترین بیماری روانپزشکی کشور محسوب می‌شود. آمار جهانی افسردگی حدود 7 درصد است، اما در کشور ما تقریباً حدود 13 درصد جامعه به افسردگی مبتلا هستند و این آمار به نسبت آمار جهانی در سطح بالایی قرار گرفته است. عمده تغییر شیوع اختلال روانپزشکی در مردان طی یک دهه گذشته که افزایشی هم بوده، مربوط به اختلالات افسردگی است. ممکن است این روند افزایشی به دلیل بار بیشتری از مشکلات زندگی باشد که بیشتر مردان به دوش میکشند. البته اثبات این موضوع به مطالعات جداگانه نیاز دارد. دلیل دیگر این روند افزایشی، مصرف الکل یا به زبان ساده اعتیاد به الکل است.»
افزایش خدمات سلامت روان
در خانه‌های بهداشت
رئیس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره نقش دانشگاه در افزایش سواد سلامت مردم میگوید: «طی دو دهه گذشته در مجموعه برنامه‌های وزارت بهداشت این مسأله پررنگ دیده شده است. یکی از دستاوردهای مهم کشور در برنامه نظام بهداشت درمانی اولیه، یعنی از راه‌اندازی خانه بهداشت در روستاها و شهرها گرفته تا سطوح بالاتر، ارائه خدمت سلامت روان و امکان تشخیص و درمان بموقع بوده است. یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش استفاده از خدمات روانپزشکی مربوط به همین موضوع است، یعنی ارائه خدمات سلامت روان در خانه‌های بهداشت. اما همچنان جای کار بسیاری دارد. البته درک نکردن اختلالات روانی در جامعه و میان مردم، منحصر به کشور ما نیست، بلکه موضوعی جهانی است و با تلاش جهانی هم در حال گسترش است. مثلاً بخش سلامت روان سازمان جهانی بهداشت در راستای ارتقای سلامت روان جامعه، روز و هفته سلامت روان تعریف کرده و برنامه‌های مفصلی برای آن تدارک دیده است. در کشور ما هم برنامه‌های متعددی برای بحث سلامت روان انجام می‌شود که توضیح آن با وزارت بهداشت است.»
شکل‌گیری کارگروه
سلامت روانی اجتماعی
ارزیابی سلامت روان جامعه و شناخت وضعیت شیوع اختلالات روانپزشکی در سطح کشور، از جمله اطلاعات بنیادین و ضروری برای تدوین سیاستهای سلامت، برنامهریزیهای کلان و همچنین سنجش اثربخشی مداخلات پیشین به شمار میرود. طبق اسناد بالادستی و دائمی، وزارت بهداشت متولی سلامت جسمی و روانی جامعه است.
دکتر محمدرضا شالبافان، سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز با بیان این موضوع میگوید: «سلامت اجتماعی براساس همان اسناد بالادستی به نهادهای مختلفی سپرده شده و در این مورد ما معتقد هستیم، سلامت اجتماعی جدای از سلامت جسمی و روانی نیست. تفکیک این گروهها اگر منجر به هم‌افزایی شود، اتفاق خوبی است اما اگر باعث تداخل عملکرد شود، خروجی آن در راستای بهبود عملکرد اجتماعی نخواهد بود. در حال حاضر برنامه‌های مختلفی برای این هم‌افزایی وجود دارد. از جمله شکل‌گیری کارگروه سلامت روانی و اجتماعی در ساختار شورای عالی سلامت و امنیت غذایی. اولین جلسه هم بعد از بحران جنگ تحمیلی 12روزه اخیر به ریاست معاون بهداشت وزیر بهداشت تشکیل شد و نهادهای مختلف، نمایندگانشان را معرفی کردند. حدود 20 نهاد مختلف و همچنین انجمنهای علمی که در بحث سلامت اجتماعی جامعه مؤثر هستند و اقداماتشان منجر به بهبود سلامت روانی اجتماعی یا سوء‌اقدامات آنها باعث آسیب می‌شود در این کارگروه دعوت شدند. البته درباره موضوعات خاص هم به شکل مجزا جلسات متعددی با سایر نهادها داشتیم.»
کمبود تختهای روانپزشکی
از نظر تقسیمات وزارت بهداشت، موضوع تختهای بیمارستانی زیر مجموعه معاونت درمان است. اما این موضوع در بخش مدیریت مشکلات سلامت روان تأثیر دارد. شالبافان در مورد کمبود تختهای بیمارستانی در بحث سلامت روان توضیح میدهد: «بخش ما نظرات کارشناسی را به همکاران ارائه میکند. براساس آخرین آماری که دریافت کردیم، حدود 11 هزار تخت بیمارستانی در حوزه روانپزشکی داریم اما این تعداد به نسبت سایر کشورهای توسعه‌یافته به وضوح کم است و براساس بعد جمعیتی ایران، باید چندین هزار تخت روانپزشکی به حوزه درمان اضافه شود.»
او با اشاره به رویکرد دنیا برای افزایش تختهای روانپزشکی میگوید: «از سالها پیش رویکردی شکل گرفته که اگر میخواهند تختهای روانپزشکی را افزایش دهند، این اقدام نه در بیمارستانهای روانپزشکی بلکه در بیمارستانهای عمومی انجام شود. دلایل مختلفی هم پشت این ماجراست. معمولاً مشکلات روانپزشکی در ابعاد جسمی هم اثرگذار است و باید مشاوره‌های مختلف برای بیمار انجام شود. حتی برعکس این موضوع هم امکان دارد، گاهی نیاز می‌شود روانپزشکان در بخشهای مختلف بیمارستانی به مشکلات روانی بیماران توجه کنند.»
فعالیت 102 مرکز سراج
در 30 استان کشور
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به راهکارهای دیگری که در این حوزه وجود دارد، میگوید: «راهکار دیگر، تأسیس مراکز سراج است. مراکز سلامت روانی و اجتماعی یا همان «سراج» براساس شواهد موجود، میتوانند نیاز به تختهای روانپزشکی را در جمعیت عمومی تا حدی کاهش دهند. البته این کاهش بسیار ارزشمند است، چون تقریباً بیش از دو برابر سایر مکانهایی که چنین مراکز فعالی ندارند، اثرگذاری خود را ثابت کرده‌اند. با وجود اینکه تأسیس تخت در چنین شرایطی هزینه و زمان بسیاری صرف میکند، تأسیس مراکز سراج در اولویت وزارت بهداشت قرار دارد و اگر با هم‌افزایی به اولویت سایر نهادها تبدیل شود، می‌تواند باعث رفع نیازها به شکل میان‌مدت شود. در حال حاضر 102 مرکز سراج در 30 استان کشور ایجاد شده است و امیدواریم بتوانیم در برنامه یک تا دوساله این تعداد را به 300 مرکز برسانیم.»
او درباره سند ملی سلامت روان هم توضیح میدهد: «این سند از طریق کارگروه سلامت روانی و اجتماعی «ساغ» از طرف دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت تدوین و ارسال شده است. اما نظراتی روی این سند آمده و از تدوین‌کنندگان خواسته شده که اعمال کنند. به‌زودی بازبینی می‌شود و برای تصویب، تقدیم شورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور خواهد شد.»