هاری یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال خطرناک‌ترین بیماری‌های عفونی است که از گذشته‌های دور تا امروز جان انسان‌ها و حیوانات بسیاری را گرفته است. این بیماری ویروسی که بیشتر از طریق گاز گرفتن حیوانات آلوده منتقل می‌شود، در صورت بروز علائم تقریباً همیشه کشنده است. با این حال، هاری از جمله بیماری‌هایی است که به‌راحتی قابل پیشگیری است اگر واکنش درست و به موقع نسبت به تماس با حیوان مشکوک صورت گیرد. در این مقاله با زبانی ساده و عمومی درباره ماهیت بیماری هاری، علائم آن، راه‌های انتقال، روش‌های پیشگیری و درمان صحبت می‌کنیم.

ماهیت بیماری هاری
هاری نوعی بیماری ویروسی است که سیستم عصبی مرکزی را درگیر می‌کند. عامل بیماری ویروسی به نام «ویروس هاری» است که متعلق به خانواده‌ای از ویروس‌ها به نام رابدوویریده است. این ویروس شکل خاصی دارد و معمولاً در بزاق حیوان آلوده وجود دارد. وقتی حیوان آلوده انسان یا حیوان دیگری را گاز می‌گیرد، ویروس از طریق بزاق وارد بدن قربانی می‌شود و به سمت مغز حرکت می‌کند. پس از رسیدن به مغز، باعث التهاب و تخریب سلول‌های عصبی می‌شود که نتیجه آن بروز علائم عصبی شدید و در نهایت مرگ است.

ویروس هاری مقاومت نسبتاً بالایی در برابر شرایط محیطی ندارد، یعنی در برابر نور خورشید، خشک شدن یا حرارت زیاد به سرعت از بین می‌رود. اما در بافت‌های بدن و بزاق حیوان آلوده تا مدت کوتاهی می‌تواند فعال باقی بماند. همین ویژگی باعث می‌شود که تماس مستقیم با بزاق حیوان آلوده از طریق گازگرفتگی یا زخم باز، اصلی‌ترین راه انتقال بیماری باشد.

تاریخچه بیماری هاری
هاری از جمله بیماری‌هایی است که از دوران باستان شناخته شده بود. در متون قدیمی پزشکی و حتی نوشته‌های باستانی یونان و روم نیز به بیماری‌هایی اشاره شده که علائمی شبیه به هاری داشتند. در قرن نوزدهم، «لویی پاستور» دانشمند فرانسوی، نخستین واکسن هاری را تولید کرد و با این کار انقلابی در علم پزشکی و دامپزشکی ایجاد شد. نخستین انسانی که با واکسن پاستور نجات یافت، پسربچه‌ای بود که توسط سگ هار گاز گرفته شده بود. از آن زمان تاکنون، واکسن هاری به یکی از مؤثرترین واکسن‌های پیشگیری از مرگ تبدیل شده است.

راه‌های انتقال هاری
شایع‌ترین راه انتقال هاری گاز گرفتن توسط حیوان آلوده است. حیواناتی مانند سگ، گربه، روباه، شغال، خفاش، گرگ و حتی برخی از حیوانات اهلی می‌توانند ناقل ویروس باشند. ویروس در بزاق حیوان وجود دارد و از طریق زخم وارد بدن می‌شود. در موارد بسیار نادر، بیماری می‌تواند از طریق خراش پوست یا تماس بزاق آلوده با غشای مخاطی مانند چشم یا دهان نیز منتقل شود.

انتقال از انسان به انسان تقریباً گزارش نشده است و احتمال آن بسیار پایین است. با این حال، تماس مستقیم با بافت‌های آلوده به‌ویژه در محیط‌های آزمایشگاهی یا پیوند اعضای آلوده ممکن است باعث انتقال شود، هرچند این موارد بسیار نادر هستند.

در مناطق شهری، سگ‌ها بیشترین نقش را در انتقال هاری به انسان دارند، در حالی که در مناطق روستایی یا جنگلی، حیوانات وحشی مانند روباه و شغال بیشتر عامل انتقال هستند. در برخی کشورها نیز خفاش‌ها از ناقلان اصلی محسوب می‌شوند.

دوره نهفتگی بیماری هاری
پس از ورود ویروس به بدن، مدتی طول می‌کشد تا علائم ظاهر شوند. این دوره را دوره نهفتگی یا کمون می‌نامند. طول این دوره ممکن است از چند روز تا چند ماه متغیر باشد و بستگی به محل گازگرفتگی، مقدار ویروس وارد شده و وضعیت سیستم ایمنی بدن دارد. معمولاً اگر محل گازگرفتگی نزدیک به سر یا گردن باشد، علائم سریع‌تر بروز می‌کنند، زیرا ویروس مسافت کمتری برای رسیدن به مغز دارد. در بیشتر موارد، دوره نهفتگی بین یک تا سه ماه است.

علائم اولیه بیماری هاری
علائم اولیه هاری معمولاً غیر اختصاصی هستند و ممکن است با علائم بسیاری از بیماری‌های دیگر اشتباه گرفته شوند. در روزهای نخست، فرد ممکن است احساس تب خفیف، سردرد، خستگی، تهوع یا درد عضلانی داشته باشد. در محل گازگرفتگی، گاهی احساس گزگز، سوزش یا درد وجود دارد که می‌تواند نشانه آغاز فعالیت ویروس باشد.

در این مرحله هنوز ممکن است با درمان به موقع و واکسیناسیون از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد، اما اگر ویروس به سیستم عصبی مرکزی برسد، روند بیماری تقریباً غیرقابل برگشت می‌شود.

علائم عصبی هاری
وقتی ویروس به مغز و نخاع برسد، علائم عصبی آشکار می‌شوند. یکی از معروف‌ترین و خاص‌ترین علائم هاری، ترس از آب یا «هیدروفوبیا» است. بیمار هنگام تلاش برای نوشیدن آب دچار اسپاسم شدید عضلات گلو و ترس از بلعیدن می‌شود. حتی دیدن آب یا شنیدن صدای آن ممکن است باعث حمله عصبی شود. این علامت به قدری شاخص است که از گذشته به عنوان نشانه اصلی بیماری شناخته می‌شد.

علاوه بر آن، بیمار ممکن است دچار رفتارهای غیرعادی، پرخاشگری، توهم، اضطراب شدید و بی‌خوابی شود. در برخی موارد، برعکس، حالت آرام و افسرده نیز ممکن است دیده شود. با پیشرفت بیماری، فلج اندام‌ها، اختلال در تنفس و در نهایت کما و مرگ اتفاق می‌افتد. پس از بروز علائم عصبی، تقریباً هیچ درمان مؤثری وجود ندارد و مرگ معمولاً در عرض چند روز رخ می‌دهد.

هاری در حیوانات
علائم هاری در حیوانات نیز شبیه انسان است، ولی بسته به گونه حیوان متفاوت ظاهر می‌شود. در سگ‌ها، دو نوع هاری شایع است: نوع خشمگین و نوع ساکت. در نوع خشمگین، حیوان بسیار پرخاشگر می‌شود، به اشیا و حیوانات دیگر حمله می‌کند، زیاد پارس می‌کند و از دهانش کف بیرون می‌ریزد. در نوع ساکت یا فلجی، حیوان به تدریج بی‌حال می‌شود، فلج اندام‌ها رخ می‌دهد و در نهایت حیوان می‌میرد. در گربه‌ها نیز تغییر رفتار، بی‌قراری و گاهی تمایل به پنهان شدن از نشانه‌های اولیه است. در حیوانات وحشی، از بین رفتن ترس طبیعی از انسان نشانه هشداردهنده‌ای است؛ مثلاً روباهی که به انسان نزدیک می‌شود یا در روز روشن در محیط انسانی پرسه می‌زند ممکن است آلوده باشد.

تشخیص بیماری هاری
تشخیص قطعی هاری در مراحل اولیه دشوار است، زیرا علائم اولیه با بیماری‌های دیگر شباهت دارد. در حیوانات، معمولاً پس از مرگ از بافت مغز نمونه‌برداری می‌شود تا وجود ویروس با روش‌های آزمایشگاهی مانند فلورسانس یا PCR تأیید شود. در انسان نیز بررسی نمونه‌های بزاق، مایع مغزی نخاعی یا پوست ممکن است برای تشخیص استفاده شود. با این حال، در عمل، تشخیص بیشتر بر اساس شرح حال بیمار و سابقه گازگرفتگی توسط حیوان مشکوک انجام می‌شود و درمان پیشگیرانه بدون انتظار برای نتیجه آزمایش آغاز می‌شود.

پیشگیری از هاری
پیشگیری از هاری بسیار مؤثرتر و ساده‌تر از درمان آن است. اصلی‌ترین روش پیشگیری، واکسیناسیون حیوانات خانگی به‌ویژه سگ‌ها و گربه‌هاست. اگر همه حیوانات خانگی به‌طور منظم واکسینه شوند، احتمال انتقال بیماری به انسان تقریباً از بین می‌رود. علاوه بر آن، کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد و آگاهی‌رسانی به مردم درباره رفتار صحیح با حیوانات از اقدامات مهم پیشگیرانه است.

افرادی که در معرض خطر بالاتری هستند، مانند دامپزشکان، جنگل‌بانان، کارکنان آزمایشگاه‌های ویروس‌شناسی و افرادی که در مناطق پرخطر زندگی می‌کنند، باید به صورت پیشگیرانه واکسینه شوند. این واکسن‌ها ایمنی طولانی‌مدتی ایجاد می‌کنند و در صورت گازگرفتگی خطر بیماری را به حداقل می‌رسانند.

اقدامات فوری پس از گازگرفتگی
اگر فردی توسط حیوانی گاز گرفته شود یا زخم او با بزاق حیوان تماس پیدا کند، باید فوراً اقدام کند. اولین و مهم‌ترین کار، شستن محل زخم با آب فراوان و صابون برای چند دقیقه است. این کار ساده می‌تواند مقدار زیادی از ویروس را از محل خارج کند. سپس باید زخم با مواد ضدعفونی‌کننده مانند بتادین تمیز شود. پس از آن، فرد باید در اسرع وقت به مرکز درمانی مراجعه کند تا واکسن هاری و در صورت لزوم سرم ضد هاری تزریق شود.

اگر حیوان قابل شناسایی باشد، بهتر است تحت نظر دامپزشک قرار گیرد تا مشخص شود آیا علائم هاری در او بروز می‌کند یا نه. اما نباید منتظر نتیجه ماند، چون در صورت واقعی بودن خطر، تأخیر ممکن است مرگبار باشد.

درمان هاری پس از تماس
اگر فرد در معرض ویروس قرار گرفته باشد، درمان باید هر چه سریع‌تر آغاز شود. درمان شامل دو بخش است: واکسیناسیون و تزریق سرم ضد هاری. واکسن هاری به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند تا علیه ویروس پادتن تولید کند. سرم ضد هاری، حاوی پادتن آماده است و برای از بین بردن سریع ویروس در بدن به کار می‌رود. این دو درمان معمولاً در ناحیه اطراف زخم و به صورت تزریق در عضله انجام می‌شوند.

در افرادی که قبلاً واکسینه نشده‌اند، ترکیب واکسن و سرم ضروری است، اما در کسانی که واکسیناسیون قبلی داشته‌اند، معمولاً تزریق یادآور واکسن کافی است. این درمان در صورتی که به‌موقع انجام شود، تقریباً صد درصد از بروز بیماری جلوگیری می‌کند.

درمان در مراحل پیشرفته بیماری
متأسفانه زمانی که علائم عصبی هاری بروز می‌کند، درمان مؤثری وجود ندارد. در این مرحله، تلاش پزشکان تنها برای کاهش درد و حفظ آرامش بیمار است. در برخی موارد، روش‌هایی مانند مراقبت‌های ویژه یا استفاده از داروهای آرام‌بخش برای کنترل علائم انجام می‌شود، اما تا امروز هیچ درمان قطعی برای هاری پس از بروز علائم شناخته نشده است. موارد نجات‌یافته از هاری در دنیا بسیار اندک و استثنایی هستند.

وضعیت جهانی بیماری هاری
هاری در سراسر جهان وجود دارد، اما بیشتر در کشورهای در حال توسعه و مناطقی که واکسیناسیون حیوانات خانگی به طور منظم انجام نمی‌شود، شایع‌تر است. در کشورهای توسعه‌یافته، کنترل هاری تا حد زیادی موفق بوده و موارد انسانی بسیار نادر است. با این حال، سالانه ده‌ها هزار نفر در سراسر جهان بر اثر این بیماری جان خود را از دست می‌دهند که بیشتر آن‌ها در مناطق روستایی آسیا و آفریقا هستند.

سازمان جهانی بهداشت در تلاش است تا با همکاری دولت‌ها، برنامه‌ای جهانی برای ریشه‌کنی هاری تا سال‌های آینده اجرا کند. این برنامه شامل واکسیناسیون گسترده سگ‌ها، آموزش عمومی و تأمین واکسن برای مناطق پرخطر است.

هاری و اهمیت آموزش عمومی
یکی از مهم‌ترین راه‌های کنترل هاری، آموزش مردم است. بسیاری از مرگ‌های ناشی از هاری به دلیل ناآگاهی افراد از اقدامات اولیه یا نادیده گرفتن اهمیت مراجعه فوری به پزشک است. باید به مردم آموزش داده شود که هیچ گازگرفتگی‌ای را نباید ساده گرفت، حتی اگر حیوان ظاهراً سالم باشد. همچنین باید کودکان، که بیشتر در معرض تماس با حیوانات هستند، یاد بگیرند از بازی با حیوانات ناشناس یا ولگرد خودداری کنند.

نقش دامپزشکان و پزشکان در کنترل هاری
دامپزشکان نقش حیاتی در کنترل بیماری دارند، زیرا نخستین افرادی هستند که با حیوانات بیمار سر و کار دارند. واکسیناسیون منظم حیوانات، بررسی علائم مشکوک و اطلاع‌رسانی به مراکز بهداشتی از وظایف مهم آن‌هاست. پزشکان نیز باید در برخورد با هر مورد گازگرفتگی، هاری را به‌عنوان یک احتمال جدی در نظر بگیرند و بلافاصله اقدامات پیشگیرانه را آغاز کنند.

هاری و محیط زیست
تعادل میان حفاظت از حیات‌وحش و پیشگیری از بیماری‌های قابل انتقال از حیوانات، از چالش‌های زیست‌محیطی است. نابودی بی‌رویه حیوانات وحشی راه‌حل درستی نیست، بلکه باید از روش‌های علمی مانند واکسیناسیون دهانی در حیوانات وحشی استفاده کرد که در برخی کشورها با موفقیت انجام شده است. همچنین مدیریت زباله و کنترل غذای در دسترس حیوانات ولگرد می‌تواند به کاهش جمعیت آن‌ها و در نتیجه کاهش خطر هاری کمک کند.

نتیجه‌گیری
هاری یکی از خطرناک‌ترین اما قابل پیشگیری‌ترین بیماری‌های عفونی است. ویروس این بیماری با حمله به سیستم عصبی باعث علائم شدیدی می‌شود که در نهایت به مرگ منجر می‌شود، اما واکسیناسیون به موقع می‌تواند جان فرد را نجات دهد. شستن سریع زخم، مراجعه فوری به مراکز درمانی و تزریق واکسن، ساده‌ترین و در عین حال مؤثرترین راه نجات از این بیماری است.

آگاهی عمومی، واکسیناسیون حیوانات خانگی و همکاری میان مردم، پزشکان و دامپزشکان می‌تواند ما را به دنیایی بدون هاری نزدیک‌تر کند. همان‌طور که گفته می‌شود، در مورد هاری پیشگیری همیشه بهتر و ممکن‌تر از درمان است.