انسداد روده یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین اورژانس‌های جراحی دستگاه گوارش محسوب می‌شود و می‌تواند هر بخش از روده کوچک یا بزرگ را درگیر کند. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که عبور طبیعی محتویات روده‌ای مختل شده و جریان گاز، مایعات و مواد غذایی در مسیر خود با مانعی فیزیکی یا اختلال در حرکات دودی روده مواجه شود. پیامدهای انسداد اغلب شامل درد شکمی، اتساع شکم، تهوع، استفراغ و در نهایت اختلال در تعادل مایعات و الکترولیت‌ها است. اهمیت بالینی این اختلال در این نکته نهفته است که اگر به موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند منجر به نکروز روده، سوراخ‌شدگی، سپسیس و حتی مرگ شود. در نتیجه، آگاهی از علل مختلف، شیوه‌های تشخیص و اصول مدیریت جراحی آن اهمیت کلیدی دارد و می‌تواند راهنمایی جامع برای دانشجویان، پزشکان و علاقه‌مندان به حوزه پزشکی باشد.

انسداد روده از نظر علت‌شناسی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: انسداد مکانیکی و انسداد غیرمکانیکی. در انسداد مکانیکی، یک مانع فیزیکی در مسیر لومن روده قرار دارد که عبور محتویات روده را مختل می‌کند. این مانع می‌تواند داخل لومن، در دیواره روده یا خارج از آن باشد. در مقابل، انسداد غیرمکانیکی ناشی از اختلال عملکرد حرکات دودی روده است که معمولاً تحت عنوان ایلئوس معرفی می‌شود. این نوع انسداد در نبود یک مانع فیزیکی رخ می‌دهد و نتیجه اختلال در فعالیت عصبی یا عضلانی روده است.

در میان علل انسداد مکانیکی، چسبندگی‌های داخل شکمی یکی از شایع‌ترین علت‌ها در بزرگسالان به شمار می‌آید. چسبندگی‌ها معمولاً پس از جراحی‌های شکمی ایجاد می‌شوند، هرچند التهاب داخل شکمی و برخی عفونت‌ها نیز می‌تواند زمینه‌ساز تشکیل آنها باشد. این نوارهای فیبروزی ممکن است حلقه‌هایی از روده را درگیر کرده و آنها را تحت کشش یا انسداد قرار دهند. اهمیت چسبندگی‌ها در این نکته است که حتی سال‌ها پس از عمل جراحی می‌توانند ایجاد مشکل کنند و بیمار را در معرض انسدادهای مکرر قرار دهند.

فتق‌ها نیز عامل دیگری هستند که به طور قابل توجهی مسئول انسدادهای روده در بسیاری از بیماران می‌باشند. زمانی که بخشی از روده از طریق نقصی در دیواره شکم بیرون می‌زند، در صورت گیر افتادن و عدم توانایی برای برگشت، جریان خون آن مختل شده و خطر نکروز و انسداد افزایش می‌یابد. به ویژه در فتق‌های اینگوینال و فمورال، گیر افتادن روده و انسداد حاد از جمله عوارض جدی محسوب می‌شود.

بدخیمی‌ها و تومورهای روده‌ای بخش دیگری از علل انسداد مکانیکی هستند. در روده بزرگ، سرطان کولون یکی از مهم‌ترین عوامل انسداد مکانیکی است، زیرا توده سرطانی می‌تواند لومن را تنگ یا مسدود کند. این شکل از انسداد معمولاً به صورت تدریجی ایجاد می‌شود و گاهی همراه با کاهش وزن، خونریزی گوارشی و تغییر در الگوی اجابت مزاج است. در روده کوچک نیز تومورهای اولیه کمتر شایع هستند، اما ضایعات متاستاتیک می‌توانند انسداد ایجاد کنند.

دیگر علل انسداد مکانیکی شامل پیچ‌خوردگی روده یا ولولوس است که در آن بخشی از روده حول محور خود چرخیده و باعث انسداد و در مواردی اختلال در جریان خون می‌شود. این وضعیت بیشتر در کولون سیگموئید یا سکوم رخ می‌دهد و نیاز به تشخیص سریع دارد. انواژیناسیون، که بیشتر در کودکان دیده می‌شود، نیز زمانی اتفاق می‌افتد که بخشی از روده به داخل بخش مجاور خود فرو رود. این حالت می‌تواند مانع عبور محتویات روده شود و در بسیاری از موارد با درد شدید شکمی همراه است.

در مقابل، انسدادهای غیرمکانیکی یا ایلئوس‌ها عمدتاً نتیجه اختلالات فیزیولوژیک در عملکرد روده هستند. ایلئوس پس از جراحی شایع‌ترین نوع ایلئوس است و معمولاً در پی دستکاری روده‌ها در حین جراحی شکمی رخ می‌دهد. تاثیر مواد بیهوشی، درد پس از عمل، از دست رفتن الکترولیت‌ها و التهاب بافتی همگی می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. علاوه بر این، برخی اختلالات متابولیک مانند هیپوکالمی و هیپومنیزیمی نیز می‌توانند به بروز ایلئوس کمک کنند. داروهایی مانند مواد مخدر (اپیوئیدها) که باعث کاهش حرکات دودی روده می‌شوند نیز از عوامل موثر در ایجاد ایلئوس هستند.

با توجه به تنوع عوامل ایجاد‌کننده انسداد روده، علائم بیماران نیز می‌تواند گسترده باشد. با این حال، مجموعه‌ای از نشانه‌های بالینی معمولاً در اغلب بیماران مشترک است. درد شکمی کولیکی یکی از بارزترین علائم انسداد مکانیکی است. در این شرایط، روده تلاش می‌کند با انقباضات تقویت‌شده مانع موجود را رفع کند، اما ناکامی در این روند باعث ایجاد دردهای دوره‌ای می‌شود. در مقابل، در انسدادهای غیرمکانیکی اغلب درد ثابت‌تر و کمتر کولیکی است.

تهوع و استفراغ نیز از علائم شایع هستند، به‌خصوص زمانی که انسداد در روده کوچک اتفاق افتاده باشد. هرچه انسداد به قسمت‌های بالایی روده نزدیک‌تر باشد، استفراغ نیز شدیدتر و زودتر رخ می‌دهد. اتساع شکم بیشتر در انسدادهای روده بزرگ دیده می‌شود و ناشی از تجمع گاز و مایعات در پشت نقطه انسداد است.

یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها، قطع دفع گاز و مدفوع است. در صورتی که انسداد کامل باشد، بیمار معمولاً قادر به دفع گاز و مدفوع نخواهد بود، اما در انسدادهای نسبی ممکن است این علائم دیرتر ظاهر شوند. از سوی دیگر، بیمار ممکن است با علائم کم‌آبی بدن به دلیل استفراغ‌های مکرر مراجعه کند. تغییرات الکترولیتی نیز به دلیل جذب ناکافی و از دست رفتن مایعات محتمل است.

تشخیص انسداد روده ابتدا با ارزیابی بالینی و شرح حال آغاز می‌شود. پزشک ابتدا به علائم کلاسیک توجه می‌کند و سپس با معاینه شکمی، به بررسی اتساع، صداهای روده و نقاط حساسیت می‌پردازد. در انسدادهای مکانیکی معمولاً صداهای روده‌ای افزایش می‌یابند، اما در مراحل پیشرفته یا در انسدادهای غیرمکانیکی این صداها ممکن است کاهش یا فقدان داشته باشند.

تصویربرداری یکی از کلیدی‌ترین ابزارها در تشخیص انسداد روده است. رادیوگرافی ساده شکم اغلب به عنوان اولین خط تصویربرداری مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند وجود سطح مایع و گاز، اتساع حلقه‌های روده و گاهی محل انسداد را نشان دهد. سی‌تی اسکن شکم با ماده حاجب ارزش بسیار بیشتری دارد، زیرا می‌تواند محل دقیق انسداد، علت آن، وضعیت جریان خون و حتی نشانه‌های نکروز یا سوراخ‌شدگی را مشخص کند. در برخی موارد نیز اگر شک به ولولوس سیگموئید وجود داشته باشد، سیگموئیدوسکوپی می‌تواند ابزار تشخیصی و حتی درمانی باشد.

مدیریت انسداد روده بسته به نوع و علت آن متفاوت است. در بسیاری از موارد، درمان اولیه غیرجراحی آغاز می‌شود. اولین قدم، پایدارسازی وضعیت بیمار است. اصلاح کم‌آبی بدن، اختلالات الکترولیتی و کنترل درد بخش مهمی از مراقبت‌های اولیه محسوب می‌شود. سپس بیمار تحت لوله‌گذاری بینی‌معده‌ای قرار می‌گیرد تا از تجمع مایعات معده و روده‌ها کاسته شود. این اقدام می‌تواند فشار داخل روده را کاهش دهد و به بهبود نسبی کمک کند. در موارد انسدادهای نسبی یا انسدادهای ناشی از چسبندگی‌ها، ممکن است بیمار به درمان محافظه‌کارانه پاسخ دهد.

در مقابل، برخی بیماران نیاز به مداخله جراحی دارند. زمانی که نشانه‌های پریتونیت، نکروز روده، سوراخ‌شدگی یا علائم هشداردهنده دیگر وجود داشته باشد، جراحی فوراً ضروری است. همچنین در انسدادهای کامل ناشی از تومور یا فتق حبس‌شده، درمان غیرجراحی معمولاً کارایی ندارد.

جراحی بسته به محل و علت انسداد می‌تواند شامل آزادسازی چسبندگی‌ها، ترمیم فتق، برداشت توده سرطانی یا رفع پیچ‌خوردگی روده باشد. در مواردی که روده دچار نکروز شده باشد، بخشی از آن باید برداشته شود. در برخی شرایط، جراح ممکن است تصمیم بگیرد که انستومی ایجاد کند تا جریان مواد روده‌ای موقتاً یا دائماً از مسیر طبیعی عبور نکند و به روده فرصت بهبودی دهد.

یکی از نکات مهم در مدیریت جراحی، پیشگیری از عوارض پس از عمل است. ایلئوس پس از جراحی یکی از چالش‌های مهم تیم جراحی است. مدیریت سریع درد، تشویق به تحرک زودهنگام بیمار، استفاده کمتر از داروهای مخدر و تصحیح سریع اختلالات الکترولیتی می‌تواند به کاهش این عارضه کمک کند.

پیشگیری از انسداد روده در بیمارانی که سابقه جراحی شکمی دارند نیز اهمیت دارد. روش‌های جراحی کم‌تهاجمی مانند لاپاراسکوپی می‌تواند احتمال تشکیل چسبندگی‌ها را کاهش دهد. با این حال، برخی افراد به دلیل استعداد ژنتیکی یا زمینه‌های التهابی، همچنان در معرض خطر قرار دارند.

انسداد روده یک مشکل جدی و پیچیده است و مدیریت موفق آن نیازمند دانش کافی، تشخیص دقیق و انتخاب مناسب‌ترین روش درمان است. توجه به علائم هشداردهنده، ارزیابی سریع و مداخله به‌موقع می‌تواند از بروز عوارض شدید جلوگیری کند. اگرچه جراحی یکی از اصلی‌ترین درمان‌ها در بسیاری از موارد است، اما در مواردی که امکان مدیریت محافظه‌کارانه وجود دارد، رویکرد غیرجراحی می‌تواند به کاهش عوارض و بهبود سریع‌تر بیمار کمک کند. در نهایت، درک جامع از علل، پیامدها و شیوه‌های مختلف درمانی می‌تواند به ارائه مراقبت بهتر و تصمیم‌گیری‌های بالینی دقیق‌تر کمک کند.