در بسیاری از خانواده‌ها، نسل‌هاست که هشدار می‌دهند: «روی پهلوی چپت نخواب، برای قلبت خوب نیست.» این جمله در فرهنگ‌های مختلف، از خاورمیانه تا بخش‌هایی از آسیا و اروپا، به شکل‌های گوناگون تکرار شده است. ریشه این باور به زمان‌هایی برمی‌گردد که دانش پزشکی محدود بود و مردم تغییرات بدن را با نشانه‌های ساده و ظاهری تعبیر می‌کردند. اما آیا واقعاً خوابیدن روی شانه چپ می‌تواند برای قلب یا سلامتی خطرناک باشد؟ یا فقط نمونه‌ای دیگر از آن خرافه‌های ماندگار است که از نسل‌های پیش به ما رسیده‌اند؟

پزشکان امروزی می‌گویند وضعیت بدن هنگام خواب می‌تواند بر اندام‌های درونی اثر بگذارد، اما نه آن‌گونه که تصور عامیانه می‌گوید. در واقع، بسیاری از توصیه‌های سنتی درباره نحوه خوابیدن ریشه در مشاهدات پراکنده و غیرعلمی دارند. گاهی هم از هم‌نشینی اتفاقی علائم و عادات روزمره، فرضیه‌هایی ساخته شده که تا امروز در ذهن‌ها مانده است. باور خطرناک بودن خوابیدن روی پهلوی چپ یا انداختن بیشتر وزن روی شانه ئ قسنت چپ قفسه سینه چپ نیز از همین دست است: ترکیبی از تجربه‌های شخصی، ترس از بیماری قلبی و تکرار فرهنگی.

با این حال، جالب است که علم امروز، اگرچه این باور را رد می‌کند، اما در مواردی ظریف تفاوت میان افراد سالم و بیمار را نشان می‌دهد. مثلاً کسانی که از نارسایی قلبی (heart failure) یا رفلاکس معده (acid reflux) رنج می‌برند، ممکن است در این حالت خواب احساس ناراحتی کنند. اما برای اکثریت مردم، چنین وضعیتی نه خطرناک است و نه زیان‌آور.

این مقاله به بررسی منشأ تاریخی این باور، یافته‌های علمی جدید، و تفاوت میان افسانه و واقعیت درباره خوابیدن روی شانه چپ می‌پردازد تا روشن شود آیا در پس این خرافه کهن، حقیقتی نهفته است یا نه.

۱- خاستگاه فرهنگی و تاریخی باور «شانه چپ خطرناک است»

در بسیاری از فرهنگ‌های سنتی، سمت چپ بدن همواره بار نمادین منفی داشته است. در زبان‌های اروپایی، واژهٔ «چپ» (left) از ریشه‌ای می‌آید که به معنی «ضعیف» یا «نادرست» است. در باورهای شرقی نیز، سمت راست نشانه خیر و نظم بوده و سمت چپ نشانه نقص یا ناخوشی. طبیعی است که چنین نگرش نمادینی به بدن انسان نیز سرایت کند و خوابیدن روی شانه چپ به‌صورت ناخودآگاه با مفهوم آسیب یا بی‌نظمی همراه شود و همه ما از دنده چپ برخاستن را شنیده‌ایم که شاید به همین باور اشاره داشته باشد.

در دوران پیش از پزشکی علمی، مردم اثرات خوابیدن در وضعیت‌های مختلف را با احساس درونی یا تجربه نزدیکان می‌سنجیدند. اگر کسی با احساس درد سینه یا تپش قلب از خواب بیدار می‌شد و به‌تصادف روی سمت چپ خوابیده بود، همین مشاهده ساده می‌توانست به شکل‌گیری باور گسترده‌ای منجر شود. در غیاب دانش فیزیولوژی  و تصویربرداری‌های امروزی، چنین تفسیرهایی به‌راحتی به عنوان حقیقت پذیرفته می‌شدند.

افزون بر این، بسیاری از متون طب سنتی در قرون میانه توصیه می‌کردند برای «آسایش قلب» و «هضم بهتر» مدتی به پهلوی راست خوابیده شود. این توصیه‌ها بر پایه تئوری‌های اخلاطی (humoral theory) و جایگاه اعضا در بدن شکل گرفته بود، نه بر پایه شواهد بالینی. از همین‌جا است که باور «پرهیز از شانه چپ» کم‌کم از مرز طب سنتی گذشته و وارد فرهنگ عمومی شده است.

۲- فیزیولوژی خواب و موقعیت بدن؛ آیا قلب واقعاً فشرده می‌شود؟

ساختار بدن انسان طوری طراحی شده که اندام‌ها در قفسه سینه و شکم با کمک پرده دیافراگم (diaphragm) و بافت‌های پیوندی، آزادانه جابه‌جا می‌شوند. وقتی فرد روی پهلوی چپ می‌خوابد، قلب کمی به سمت دیواره سینه متمایل می‌شود، اما این تغییر مکان به‌هیچ‌وجه خطرناک نیست. هیچ مدرک علمی معتبر نشان نمی‌دهد که وزن بدن در این حالت بتواند جریان خون یا عملکرد قلب را مختل کند.

در واقع، تفاوت وضعیت‌های خواب بیشتر بر راحتی یا احساس فرد اثر می‌گذارد تا بر سلامت اندام‌ها. تنها در بیماران خاصی مانند کسانی که نارسایی شدید قلبی دارند، فشار ناشی از این تغییر مکان می‌تواند احساس ناراحتی یا تنگی نفس ایجاد کند. حتی در این موارد نیز، پزشکان آن را نشانهٔ مستقیم خطر نمی‌دانند، بلکه توصیه می‌کنند بیمار در حالتی بخوابد که راحت‌تر تنفس کند.

۳- روان‌شناسی ترس از سمت چپ؛ از نماد تا تجربه بدنی

بسیاری از خرافات بدنی ریشه در برداشت‌های نمادین انسان از بدن خود دارند. سمت چپ، از نظر مغز انسان، همواره طرف «غیرغالب» بوده است. بیشتر انسان‌ها راست‌دست هستند و همین موجب شده سمت راست با احساس قدرت و کنترل پیوند یابد. در مقابل، چپ با ناتوانی، ضعف یا خطر مرتبط دانسته شده است. این برداشت ناخودآگاه حتی در باورهای مذهبی و اسطوره‌ای نیز دیده می‌شود: دست راست نشانه خیر است و دست چپ نشانه گناه یا بدی.

از نظر روان‌شناختی، چنین نمادگرایی‌ها به شکل باورهای بدنی منتقل می‌شوند. وقتی فرد در حالت خواب روی پهلوی چپ دراز می‌کشد و ضربان قلبش را نزدیک‌تر حس می‌کند، این آگاهی درونی می‌تواند احساس اضطراب یا آسیب را تشدید کند. درواقع، فرد چیزی بیش از آنچه در سمت راست احساس می‌کند نمی‌شنود، اما ذهن او آن را علامت خطر تعبیر می‌کند. این ترکیب ذهنی از نشانه‌های بدنی و باور فرهنگی، نیروی پایداری به خرافه داده است.

تحقیقات جدید در حوزه «روان‌-فیزیولوژی احساسات» نشان می‌دهد که بسیاری از باورهای عامیانه درباره بدن، در واقع تلاشی ناخودآگاه برای تفسیر احساسات درونی هستند. از این دید، ترس از خوابیدن روی شانه چپ بیش از آنکه پزشکی باشد، یک واکنش فرهنگی به اضطراب‌های بدنی است که ریشه در تاریخ ذهن بشر دارد.

4- فشارهای مکانیکی بر مفصل شانه در حالت بر شانه چپ خوابیدن

وقتی از «خوابیدن بر شانه چپ» سخن گفته می‌شود، معمولاً تصور بر آن است که فرد به‌آرامی روی پهلو دراز کشیده است. اما در عمل، بسیاری از مردم در این وضعیت حالت‌های ترکیبی به خود می‌گیرند: بازو را زیر بالش قرار می‌دهند، آرنج را خم می‌کنند، یا شانه را به سمت جلو می‌چرخانند. این حرکات کوچک اما تکراری می‌تواند فشار قابل توجهی بر مفصل گلنوهومرال (glenohumeral joint) یعنی مفصل اصلی شانه وارد کند.

در حالت طبیعی، مفصل شانه با تاندون‌های عضلات چرخاننده (rotator cuff) و بورس زیرآکرومیال (subacromial bursa) محافظت می‌شود. اما زمانی که وزن بالاتنه در حالت خواب طولانی بر یک شانه متمرکز شود، این بافت‌ها فشرده شده و خون‌رسانی آن‌ها کاهش می‌یابد. در نتیجه، فرد ممکن است پس از بیداری احساس درد، خشکی یا بی‌حسی در بازو و شانه داشته باشد. این پدیده به‌ویژه در افرادی با شغل‌های نشسته یا دارای آسیب مزمن شانه شایع‌تر است.

علاوه بر این، قرار دادن بازو زیر بالش در حالت دمر یا نیمه‌دمر، باعث چرخش غیرطبیعی شانه و کشیدگی تاندون عضله سوپراسپیناتوس (supraspinatus tendon) می‌شود. این حالت می‌تواند در بلندمدت به التهاب بورس (bursitis) یا سندرم گیر افتادگی شانه (shoulder impingement syndrome) منجر شود.

برای کاهش این فشار، توصیه می‌شود در صورت تمایل به خوابیدن روی شانه چپ، بازو به‌آرامی در کنار بدن یا کمی جلوتر قرار گیرد و بالش به اندازه‌ای بلند باشد که گردن و ستون فقرات در راستای طبیعی بمانند. در غیر این صورت، حتی یک عادت ظاهراً بی‌خطر مانند «در آغوش گرفتن بالش در خواب» می‌تواند به مرور زمان به دردهای مزمن شانه تبدیل شود.

5- خوابیدن روی پهلوی چپ در زنان باردار و بیماران قلبی

در دوران بارداری، توصیهٔ بسیاری از پزشکان و متخصصان زنان و زایمان این است که مادران در سه‌ماههٔ دوم و سوم بیشتر به پهلوی چپ بخوابند. این توصیه برخلاف باور قدیمی «خطرناک بودن شانه چپ» است، زیرا از دید فیزیولوژیک، خوابیدن به سمت چپ باعث بهبود جریان خون در رگ اصلی بدن یعنی ورید اجوف تحتانی (inferior vena cava) می‌شود. این رگ بزرگ خون را از اندام‌های پایینی به قلب بازمی‌گرداند، و زمانی که فرد به پهلوی راست یا به پشت می‌خوابد، فشار رحم ممکن است آن را محدود کند.

بنابراین، برخلاف خرافه، سمت چپ در بارداری نشانهٔ خطر نیست، بلکه موقعیتی ایمن‌تر محسوب می‌شود. در این حالت خون‌رسانی به جنین و اندام‌های مادر بهتر انجام می‌گیرد، تورم پاها کاهش می‌یابد و احتمال بروز سرگیجه یا تنگی نفس کمتر می‌شود.

اما در بیماران قلبی داستان اندکی متفاوت است. برخی از افرادی که نارسایی قلبی (heart failure) دارند، هنگام خوابیدن روی پهلوی چپ احساس فشار یا سنگینی در قفسهٔ سینه می‌کنند. دلیل آن نه فشرده شدن قلب، بلکه تغییر موقت در احساس بدن و حجم خون در ریه‌ها است. پزشکان توصیه می‌کنند چنین بیماران حالتی را انتخاب کنند که راحت‌تر تنفس می‌کنند، اما حتی در این موارد نیز، خطر مستقیمی وجود ندارد. نتیجهٔ کلی این است که هیچ شواهدی علمی وجود ندارد که خوابیدن روی شانه چپ به‌خودی‌خود خطری برای قلب یا سلامتی عمومی ایجاد کند.

6- اثر خوابیدن روی پهلوی چپ بر دستگاه گوارش

از دید آناتومی، معده در سمت چپ بخش فوقانی شکم قرار دارد و ورودی آن، یعنی محل اتصال مری (esophagus) به معده، در نقطه‌ای به نام کاردیا (cardia) واقع شده است. خروجی معده، که به دوازدهه (duodenum) می‌رسد، پایین‌تر و متمایل به راست قرار دارد. این چیدمان باعث می‌شود در وضعیت عادی ایستاده، گرانش زمین به تخلیه طبیعی محتویات معده کمک کند.

وقتی فرد دراز می‌کشد، به‌ویژه پس از خوردن غذا، جهت نیروهای گرانشی تغییر می‌کند و محتویات معده می‌توانند به‌سمت بالا بازگردند. اما اگر شخص به پهلوی چپ بخوابد، ورودی معده بالاتر از سطح مایع درون آن باقی می‌ماند. در این حالت، زاویهٔ بین مری و معده — که به آن زاویهٔ هیس (angle of His) گفته می‌شود — به شکل طبیعی بسته‌تر می‌شود. این زاویه مانند یک دریچهٔ بیولوژیک عمل می‌کند و از برگشت اسید جلوگیری می‌کند.

در مقابل، وقتی فرد به پهلوی راست می‌خوابد، ورودی معده در سطح پایین‌تری نسبت به محتویات اسیدی قرار می‌گیرد و فشار داخل معده می‌تواند اسید را به داخل مری برگرداند. از همین رو، در بیماران مبتلا به رفلاکس معده (GERD)، خوابیدن بر شانه چپ نه‌تنها علائم را کاهش می‌دهد بلکه مدت تماس اسید با جدار مری را نیز کم می‌کند.

در مقابل، خوابیدن روی پهلوی راست یا به پشت ممکن است شدت این علائم را افزایش دهد. این یافته‌ها نشان می‌دهند که در تضاد کامل با باور عمومی، «سمت چپ» نه‌تنها بی‌ضرر، بلکه برای برخی عملکردهای بدن مفید است.

7- تحلیل فیزیولوژیک وضعیت‌های خواب؛ راست، چپ یا پشت؟

پژوهش‌های جدید در زمینهٔ پزشکی خواب (sleep medicine) نشان می‌دهند که بهترین وضعیت خواب، حالتی است که هم با ساختار بدن فرد سازگار باشد و هم کیفیت خواب را بهبود دهد. برای بیشتر مردم، خوابیدن به پهلو، به‌ویژه به پهلوی چپ، بهترین تعادل میان راحتی و سلامت را فراهم می‌کند.

در مقابل، خوابیدن به پشت ممکن است باعث خر و پف یا وقفهٔ تنفسی (sleep apnea) شود، زیرا زبان و کام نرم به سمت عقب افتاده و مسیر هوایی را تنگ می‌کنند. خوابیدن روی شکم نیز برای ستون فقرات و گردن مضر است، چون فشار زیادی بر مهره‌ها وارد می‌کند و تنفس را دشوارتر می‌سازد.

8- چرا چنین باورهایی ماندگار می‌مانند؟

خرافه‌ها و باورهای عامیانه درباره بدن، اغلب از ترکیب سه عامل شکل می‌گیرند: تجربه شخصی، مشاهده محدود، و تکرار فرهنگی. وقتی کسی در حالت خاصی دچار ناراحتی می‌شود و علت واقعی را نمی‌داند، ذهن انسان تمایل دارد برایش داستانی بسازد. آن داستان با گذر زمان به «توصیهٔ شفاهی» بدل می‌شود. اگر این توصیه از سوی چهره‌های مورد احترام مانند والدین یا بزرگان گفته شود، اعتبارش دوچندان می‌شود و نسل‌ها آن را تکرار می‌کنند.

در مورد خوابیدن روی شانه چپ، عنصر روانی نیز نقش دارد. بسیاری از مردم در این حالت، تپش قلب خود را واضح‌تر می‌شنوند و همین صدای طبیعی به اشتباه نشانهٔ خطر تعبیر می‌شود. وقتی چنین تجربه‌ای با ترس از بیماری قلبی ترکیب می‌شود، خرافه به سرعت شکل می‌گیرد و در حافظهٔ جمعی باقی می‌ماند.

پژوهشگران حوزه انسان‌شناسی سلامت (medical anthropology) می‌گویند دوام چنین باورهایی، نشان‌دهندهٔ تمایل انسان به ساده‌سازی پدیده‌های زیستی است. مغز ما ترجیح می‌دهد علت هر پدیده را در قالب «باید» و «نباید» خلاصه کند، حتی اگر آن علت نادرست باشد. به همین دلیل، اصلاح باورهای نادرست درباره بدن همیشه نیازمند آموزش و گفت‌وگو میان علم و فرهنگ است.

خلاصه

باور قدیمی درباره خطرناک بودن خوابیدن روی پهلوی چپ، ریشه در تفسیرهای نمادین و فرهنگی دارد نه در واقعیت پزشکی. در گذشته، سمت چپ با مفاهیمی چون ضعف یا خطر پیوند خورده بود و همین باعث شد این حالت خواب ناپسند تلقی شود. اما علم امروزی نشان می‌دهد که برای افراد سالم، این وضعیت نه‌تنها مضر نیست بلکه در بسیاری موارد مفید است. خوابیدن به پهلوی چپ می‌تواند به کاهش رفلاکس معده و بهبود گردش خون در بارداری کمک کند. تنها بیماران مبتلا به نارسایی قلبی ممکن است در این وضعیت احساس ناراحتی کنند، که آن هم به معنی خطر فیزیولوژیک نیست. بنابراین، این باور عامیانه یکی از نمونه‌های واضح شکاف میان ذهنیت فرهنگی و شواهد علمی است. علم امروز صرفا در مورد حنبه‌های فشار مکانیکی بر مفصل شانه یا  ستون فقرات گردنی در هنگام خوابیدن به پهلوی چپ (یا راست) هشدار می‌دهد.

❓سؤالات رایج (FAQ)

۱. آیا خوابیدن روی شانه چپ برای قلب خطرناک است؟
خیر. برای افراد سالم هیچ شواهدی وجود ندارد که این حالت به قلب آسیب بزند. تنها در بیماران با نارسایی قلبی ممکن است احساس ناراحتی موقت ایجاد شود.

۲. چرا بعضی افراد در این حالت تپش قلبشان را بیشتر حس می‌کنند؟
به دلیل نزدیکی قلب به دیواره سینه در وضعیت چپ، ضربان ممکن است واضح‌تر شنیده شود، اما این طبیعی است و خطرناک نیست.

۳. آیا خوابیدن روی شانه چپ برای معده مفید است؟
بله. این وضعیت از بازگشت اسید معده به مری جلوگیری می‌کند و احتمال سوزش معده را کاهش می‌دهد.

۴. در دوران بارداری بهتر است به کدام پهلو خوابید؟
پزشکان توصیه می‌کنند مادران باردار به پهلوی چپ بخوابند تا جریان خون به جنین بهتر انجام شود.

۵. آیا خوابیدن روی شانه راست بهتر از چپ است؟
برای افراد سالم تفاوت زیادی ندارد، اما در کسانی که رفلاکس معده دارند، سمت چپ گزینه مناسب‌تری است.

۶. چه وضعیتی در خواب واقعاً خطرناک است؟
خوابیدن به پشت برای کسانی که وقفه تنفسی دارند یا روی شکم برای ستون فقرات می‌تواند آسیب‌زا باشد.